Кадыр Абакиров
Бабалардын жанырыгы
Меймандостук жагы бар.
Көп элге эчак таанылган,
«Көнөчөк» деген аты бар.
Ушундай ыйык заты бар.
Башка элдер биз кургурду,
«Көнөчөк» деп чакыраар
САПАР ЖОЛ
Ошентип падышачылык Россиядагы жер реформасы жүрүп, кыргыздар Россия империясынын карамагына кошулуп, алардын сөзүн угууга аргабыз калбай калды. Ал кезде түндүк кыргыздардын душманы өтө көп болду. Жакын эле жерде калмактар кыргыз жерин басып алып өздөрүн башка жакка сүрүп айдап жиберүүгө аракет кыла баштады. Өзүбүздүн туугандарыбыз казактар да тынч жатпай койду. Союл ала калып түн ичинде жылкыны айдап кетип, «Ысык Көлдү ээлеп алабыз» деп ыдык көрсөтүп кирди. Ал эми кытайларды айтпай эле коёлу алар «согушпай эле элибизди жайгаштырып койсок, кыргыз жери биздики болот» дешти. Түштүктө өзбектер Кокон хандыгы чыкты «баардык кыргыз алык-салык төлөсүн хан ордого сулуу кыздарын берсин» деп, ала топусун кийип чыгышты. Ошентип эки ортодо ынтымагы жок кыргыздар ары-бир, бери-бир сүрүлүп кайда бараарын, ким менен бирдиктүү болоорун билбей калды. Ошол кезде биринчи жолу кыргызда Боромбай тарап орус губернаторлугуна кайрылды: Бизди карамагыңарга кошуп алгыла, силер көпсүңөр, биз силер менен бололу деген ойлорун билдиришти. Россия өзүнүн аянтын чоңойтуш үчүн аракет кылып жатты эле, бул сунушту кабыл алып, орустар көлдүн айланасына кирип келип, үстөмдүгүн жүргүзө баштады. Анан алакандай ынтымагы жок кыргыз эмне кылмак эле.
***
Эми калган сөздү коё туруп өзүбүздүн бабаларыбыздын баянына өтөлү. Ошентип Беккулу атанын тукумдары Ак Суу жеринен сүрүлүп, Жети Өгүзгө келди. Ошол Жети Өгүзгө келгенде биздин туугандар өздөрү өскөн Чоң Жергес, Кичи Жергес жерин сагынып куса болушту. Анын үстүнө ал жер койнун ачып кенен аймак эмеспи. Алар чыгыш тарапты каранып, арманданып ыр чыгарышат.
Кичи Жергес, Чоң Жергес,
Көз алдыман түк кетпес.
Айдыңданып эске келет,
Анда өткөн миң элес.
Дартымы менин козгойсуң,
Өскөн жерди ойлойсуң.
Элес сиңип жаштыкка,
Эсимен кетпейт окшойсуң.
Беккулу атанын тукумдары Жергес жерине келип, өздөрү өскөн жерин көпөлөк кууган айдыңдарын көрүп кетип турушту. Бирок ал тарапка барууга такыр болбой калган. Эми Жети-Өгүз жеринен жер бөлдүрүп алабы. Жок Саруу уруусунун адамдары жана башка уруулар менен мамиле түзө албай жатышты. Кийинки учурда бул жердин байы Байтейит Беккулу атанын тукумдарына жүз үйүрбөй койду. Ошол жердин байлары менен каршылык күчөй берди.
Койсойбос:
– Бу биздин жолубуз болбойт го.
Балбак:
– Атаңын көрү дүйнө баягы биздин Жергес жерибиз кайда?
Алар өздөрүн жаман сезип жылдыздары жерге түшүп турду. Ата бабабыз өскөн ошондой ыйык жерди кайдан табабыз.
***
Көп жылдык отоо чөп сары кычан талаага жыш өстү. Гүлү майда ак канат кылкан сыяктуу сары баш өсүмдүктөр жол жээктеринде, ачык жерлеринде жыш өсөт. Боз булуттар тоонун башын карай ашыга жөнөшөт. Күндүн жылышы менен келгиндер эрте келип, курт-кумурскалар, жыландар ийнинен эрте эле чыгып, ары-бери сойлоп өз азыгын издеп жүрөт. Тээ берегиде үч кыраан учуп жүрөт. Экөө чоң, бирөө кичинекей. Ата-эне бүркүт өзүнүн балапанын аңчылыкка үйрөтүп жүргөн шекилденет.
Ошол күндөрдүн биринде Беккулу атанын тукумдары жер чалып, конуш издеп, келиш үчүн иш билги Баястандын уулу Түмөнбай, Балбактын уулу Абадан алыс сапарга аттанмай болушту. Түмөнбай узун бойлуу чымыр булчуңдуу, кыл мурут койгон алдуу, күчтүү улан эле. Абадан да ошондой зор денелүү ар бир нерсени баамдап чечкен акылы жетик жигит болчу. Узак сапар жолдо алар ийдиш аягын, башкалардан сактаныш үчүн курал жарагын алып, эки бир тууган чоң сапарга аттанды. Тааныш эмес жолго өздөрүнө турак издеп чыгыш оңойбу. Кимдир бирөө караңгыда союл менен жонго чаап, атын тартып алса өзүн карышкыр өтпөс кайчы жолго, түлкү өтпөс түнөк жолго таштап салса, булардын күнү эмне болот? Бала чакасы туулган туушканы бар эмеспи. Туугандары менен коштошуп эки атчан сербейип кетип баратты. Түмөнбайдын мингени Чаар айгырдын тукуму Каракүлүк орточо семиздикте, чуркаганда оңой менен атка жеткире койбос. Теминип койгондо омуроосу менен душмандын атын коюп кетмейи бар. Жакшы багылгандыктан куйрук, жалы, жүнү күнгө нурдана жылтылдап, адамдын көзүнө түшчү жаныбар. Абадандын мингени Адылдын уулу Томпойдун жеерде аты. Бул менменсинген өкүм жылкы тукумунан чыккан. Балбак менен Адыл уулу башынан жылкы жаныбарына жакын, кандай чобур ат болсо да таптап отуруп, күлүк кылып алмай адаты бар. Алар:
– Ат адамдын канаты,– деп көп айтышат.
Түмөнбай менен Абадан ат үстүндө желе жорто сапар тартып келатышат. Алар көп жерди көрүп, кайсы жерге Беккулу атанын тукумдарын көчүрүп келүүгө боло тургандыгын ойлонуп келатышты. Алардын сапары Тоң, Котмалды, Нарын, Ат-Башы, Ак Талаага жетип кайра кайтмак. Жолочулар жөн ишти аркалап бараткан жери жок, ушул чачкын учурунда Беккулунун тукумдарын бир жерге жыйнап чогултуп отургузуу үчүн баратат. Түбөлүк конуш турак жай издеп кетип баратат. Күн эртең менен чыгыштан чыгып, батышка батат. Жолочулар тынбай кетип баратат. Алар бош жерди издеп, жер оңутун издеп кетип баратат. Жакшы ылайыктуу жер болсо, малы жайылып, өзөн суусу жакын болуп, эл кыйналбагандай болуп, жер сугарып, эгин айдаса, короосуна кайың –тал өстүрсө. Жолочулар кечинде бир жерге түнөп, күн уясына батып кетет. Эртеси кайра күн уясынан чыкканда жолун улантат, жолочулар да жолдо кетип бараткан болот. Күн да, адамдар да өзүнчө кетип бараткан жолочулар. Жүргүнчүлөр жүрүп отуруп, Тоң жерине келишти. Бул жерге келген Кыдык атанын тукумдары бар экен. Алар менен аңгемелешип, жүздөшүп, андан ары жолун улантышты. Алар бат эле Котмалдыга Арык туугандарына жете келип, Байболот менен таанышты.
– Ой, Төрөкочкордун тукуму кайда жол тартып?
– Кайда бармак элем Чыныбай жана оёзной Итбоку Ак Суудан кет,– дейт. Жаңы конуш издеп жер чалып баратабыз. Кайсы жерден ылыйыктуу конуш табылат ал кудайдын бир барманы келечегибиз эмнегендир бүдөмүктөнөт.
Байболоттун казан аягы кенен сыйчыл киши экен. Эки жолочуну кондуруп, эртеси аларды аттандырды. Эртеси экөө берешен кишиге ырахматын айтып, сапар жолго чыгышты. Турак издеп эки жлочу кетип баратат. Сапар тартып ыйык күн дагы сапарын улантып кетип баратат. Баардыгы тең өз жолун улантышат. Эгер сапар токтоп калса, анда жашоо токтоп калмак.
Экөө Кочкордон өтө бергенде, дөбөнүн артында эки атчан пайда болду. Эки жолочунун көзүнө эки атчан кандайдыр шектүү туюлду. Эки жолочу тең алдуу күчтүү экен. Түмөнбай экөөн карап, булардын колунан эч бир жакшылык келбей турганын сезишти. Алардын көздөрү Түмөнбай менен Абадандын аттарына түшүп турду. Биздин жолочулар булардын талаа жеринин каракчысы экенин сезишти. Булардын колуна түшкөн адам талаа жеринде таланып жөө калаарын сезишти. Түмөнбай дагы Абадан дагы узун бойлуу тарамыштуу, оңой менен башкаларга моюун берип жеңдирип ийчү адамдардан эмес. Түмөнбай куржундагы шылк этмесин алып, өтүгүнүн кончуна салды. Куржунда таягы, а түгүл кичинекей кылычы, жаасы да бар эле. Түмөнбай Абаданга:
– Даярданалы шектүү немелер окшойт, атты бүт баардыгын алдырып, ай талаада өлөбүз жалгыз калабыз. Булар бизди аёчу түрлөрү жок.
Эки атчан эки жолочу жакка карай жакындады. Биздин адамдар эки жолочуга салам айтты. Бирөө Түмөнбайдын колдон алып, аттан оодара тартууга аракет кылды. Ошондо Түмөнбай аны колго муштап жиберип тездик менен кончундагы шылк этмени алып башка катуу чапты. Ал аттан кулап жерге сулады. Экинчи каракчы Абадан менен алышып жаткан экен. Аны капталынан келип, Түмөнбай карууга катуу уруп калды. Атчан алы кетип ат үстүндө шалдайып калды, Түмөнбай шылк этмеси менен моюунга берип калды. Каракчы аттан кулап боз топурактын үстүндө жатып калды. Эки каракчы тең алы кетип боз топурактын үстүндө жатат. Биздин жолочулар эки аттын чылбыр, октосун түйүп башына байлап, из жашырып тескери жакка күн батышка карай « чу» коюушту. Ошентип биздин жолочулар ары сапар жолун улантышты. Түмөнбай да, Абадан да чыныгы баатырлардан эле алар күрөшкө жана башка мелдештерге катышып денелерин аябай чыңап алган баатырлар болчу. Кетип бара жатканда каракчылар кыйкырышты:
– Таштагыла аттарды, ай талаада жөө калабыз.
– Туугандар аттарды таштап кеткиле!
– Иттик бизден кетти.
Бирок биздин жолочулар аттарын катуу желдире көздөн кайым болуп жоголушту. Экөө эчен белди, эчен дөбөнү аралап жол келет. Андан бери үч-төрт күн өтүп кетти окшойт. Береги дөбөнүн этегинде кичинекей боз үй жана жалгыз алачык турат. Алачыктан бериде таруу эгилген жер. Андан ары арпа, буудай ыргалып өсүп турат. Быйыл жаанчыл болуп өсүмдүктөр жакшы өскөн экен. Чоң таштан ары шылдырап күү алып назик булак агып жатат. Анын жээгинде бөрү карагат, жапан тал ыргалат. Тээ арыда созулуп саз жатат. Асманда ары-бери тынч албай учкан карлыгачтар. Алардын жашоосун жаратканым абадан жазап коюуптур, ошол үчүн алар азыгын издеп тынымсыз абада сызып калган. Жакын эле жерде күкүк кушунун сайраган үнү жаңырат. Ал бир күүнү кечке эле кайталай берет. Бирок адам баласы анын үнүн эмне үчүн кайра-кайра уккусу келет. Алар бат эле ошол кичинекей боз үйгө жете келишти. Жолочуларга даакысы жаңы түшкөн боз тайган үрүп каршы чыкты боз үйдөн бир бала чыгып, тайганды чакырып аны жибине байлады. Анын артынан орто курактан өтүп калган кара жоолук салынып бир аял чыкты. Жолочулар айымга салам айтышты. Алар жөн жай отурп учурашты.
– Бар болгунуң айым!
– Өзңүздөр да бар болуңуздар.
– Бул кимдин үйүй?
– Бул кешиги жок Калдайдын үйү.
Жолочулар бул сөздү укканда оңтойсуз абалда калышты.
– Түшкүлө түшүп даам татып кеткиле.
Аял баласына кайрылды:
– Санжы абаларыңын атын ал.
Бала жолочулардын атын мамыга байлады. Алар кичинекей боз үйгө киришти.
Аял кыргыз расмиси боюнча кошок кошту. Ал бир топко кошок кошту. Жолочулар эмне кылмак эле бир топко түнөрүп отурушту.
– Касиеттүү айым кудайдын буйругу экен кайрат кылыңыз.
– Кайрат калбасаң болбойт.
– Жаратканым ага ушунча өмүр берген тура ага каниет кыбасаң болбойт.
Айым оордунан туруп келген конокторго чай берди.
Бул үйдү ээси Калдай деген жатакчы экен. Эки жылдан бери ооруп жүрүп, чукулда каза болгон экен. Бир кара уюу, он коюунан башка малы жок. Кыркылыгына мал соёлу десе эч нерсе табылбай жатыптыр. Дасторкон үстүндө Түмөнбай арбакка куран окуп бата кылды. Алар көпкө сүйлөштү. Эки жолочу арбакка багыштап, бир атты союп, куран окутуп кетмей болду. Экөө тең жылкы сойгонго камбыл эле, бат эле союп бүтүштү. Үй ээси аябай ыраазы болуп:
– Абалар силерге ырахмат, байкуш күйөөмүн өлгөнүнө мына эртең кырк күн болот. Колдо болбогондон кийин жарытылуу эч нерсе соё алган жокпуз, эми анча-мынча туугандарды чакырып бата алалы. Абалар шашпай арбакка куран окуп, эт жеп кеткиле!
– Жок кыгылайын карындашым, биз алыс сапар баратабыз, шашып баратабыз.
– Түмөнбай, Абадан байке силерге ырахмат, силер кайсы уруудан болосуңар?
– Бугу уруусунанбыз, Жети өгүздө турабыз, карындашым жакшы кал! Балким кайтып келе жатканда сага келе кетеербиз.
– Келе кеткиле абалар, каалаган тилегиңерге жеткиле,-деп кара жоолук салынган аял жолоочуларды жалооруй карап узатты.
Жалгыз атты жетелеп эки жолочу келатты. Алар көп жерди кыдырды, эч бир жерде отурууга ылайыктуу жер жок экен. Алар түбөлүк орун алуучу жердин шартын абайлап карап келатышты. Бир жеринде суу жок, суу болсо кыштакка ылайыктуу жери жок. Ошонун баарын байкап келатышты. Кээ бир жер кыштакка ылайыктуу жер экен, ал жердин билермандары аларды кондурганга макулдук бербейт. Алар бирде ар кайсы үйлөргө консо, бирде адамдарды кыйнабай, ай талаада жылдыздуу түндүн алдында конуп келатышты. Жашынан экөө тең жаа тартканга ылайыктуу болгон жолдон ар түрдүү канаттууларды атып алып куйкалап жеп сапар тартып келатышты.
Бүгүн күнгө жума. Күн ачык анын ыйык нуру жансыздан топуракты, таштарды, жандуудан чөптөрдү, гүлдөрдү, жаныбарларды жылытып, магүрүм жер үстүнө жашоо себилип турат. Күн нуру адамдын жашоосуна чоң кубанычка бөлөп, пенденин турмушу күн менен коштошуп аяктайт. Эки жолочу эрбең-сербең ээн талаада кетип баратат. Алар көп өтпөй кап көтөрүп, бала ээрчиткен бир адамга жолукту. Ат жетелеген эки жолочу буларга бат эле жете келишти. Эркек киши эки жолочуну элейе карады. Алардын кийими суу болгон.
Бала ээрчиткен жигит таң кала жолочуларга салам берди.
Алар учурашты.
– Тоо тараптан келатам, жалданган адаммын.
– Кимге жалдандың эле.
– Сакалы жок көсөө Оңолбай байга, туура бир жылы кой бактым, бир жылга төрт кой берем деген. Бир эле кой берди, тамак ичтиң,– деп калганын бербей койду.
– Жөө келатасыңбы?
– Ооба атым бобу дөбөнүн түбүндөгү сазга тыгылып калды чыгара албай койдум.
– Өлдүбү же өлө элекпи?
– Билбейм.
– Билбейм, эртең мененден тартып чыгара албай койдум, кой кайтарып жүрүп, алым кетип калыптыр.
– Ме бобу атты минип ал.
Эки атчан желдирген тейден дөңдү ашып, сазга тыгылып калган атка келсе араң эле жаны калыптыр.
Түмөнбай, Абадан экөө күчкө салып тыгылган атты чыгарды.
– Ой, туура эмес жерден өтүпсүң тее-тетига ылдыйкы кургак жеден өтсөң болмок экен. Эми бул атты минбе, эпеп айдап отуруп үйүңө алпар. Кимдин баласызың, канча бир тууганың бар.
– Атым Айкулет, Кулкишинин баласымын. Бир атадан жалгызмын.
– Өзүң кайда турасың?
– Тээ береги кара тоонун ары жагында.
Эгинчилик кылып, таруу арпа, айдайм.
– Канча малың бар?
– Беш кой, беш эчки, Бир уюм бар, атым аз жерден өлүп калаардасилерди кудай айдап келбедиби.
– Анча-мынча малың бар экен канча балаң бар?
– Бобу эркек адгы эгиз эки уулум бар.
– Жакшы ушул уулдарың чоңойсо колуң узарат.
– Бул атты көптөн бери жетелеп келатабыз, ушуну балдарыңа таштап кетебиз, -деди Түмөнбай.
Берки адам эки жолочуну карап таң калды. Чын эле ушундай да болобу? Мага кыдыр адамдар жолуккан экен деп ичинен таң калып жатты.
– Үйгө жетелеп кетсек болбойт беле,– деди Абадан күлүп.
– Ой, койчу басыгы өтө начар чобур сыяктуу мал экен мынтип отурсак качан үйгө жетебиз, унааны ылдам бастыра албай, жолубуз арбыбай жатат.
– Мейли,– деп Абадан макул болду.
– Атың ким,– деди Түмөнбай жоон үнү менен.
– Элебес.
– Элебес сага бобул атты ээри менен таштадык. Жал куйругу начар экен,-деп курч бычагын алып чыгып, куйрук жалын тааныгыс кылып кесип таштады. Ат такыр эле башка жылкы болуп калды.
– Эмне багып турайынбы.
– Ал ала бер, сага бир жолу бердим.
– Жакшы адамдар деги силер кимсиңер?
– Мен Баястандын уулу Түмөнбай,
Бул Балбактын уулу Абадан.
Башынан баатыр жаралган
Тийшип жүргөн кишини,
Тишин жулуп таштаган.
– Чоң атабыз Беккулу деген киши.
– Ырахмат Беккулу атанын балдары. Жолуңар байсалдуу болсун!
– Сен кайсы урпактансың?
– Тынымсейитмин.
– Тынымсейит менен Алсейит бир тууган эмпспи билесиңби?
– Билем Мырзакул атанын балдары эмеспи.
– Ошентип жети ата тегиңди биле жүр, биз көлдөн келатабыз.
– Үйгө барбайсыңарбы, бир кой союуп берейин.
– Бир койду союуп берсең төртөө эле калат анда жарды болуп аласың го,– деп Түмөнбай барбалактан тамашалай күлдү.
– Эми Элебес баатыр кыргызда «Эки тоо көрүшпөйт, эки адам көрүшөт» деген элде сөз бар эмеспи биз кеттик,– деп Түмөнбай атын катуу камчылады.
Элебес эки адамды жакшы көзү менен карап:
– Жакшы баргыла, сапар жолуңарга кудайым жардам берсин, – деп алкады.
Жолочулар аттарына камчы уруп закымдай кетип баратышты.
Элебес «бул мага ат берген Кыдыралейсалам эмеспи деди да: – Ии…аллах Мухаммад… рассуллах,– деп кудайга жалынып койду.
Эки жолочунун бактысына көптөн бери күн ачык болду. Тоо башында булут жок, аба ырайын жакшы билген кыраакы Түмөнбай ушул учурду тандап алган эле. Алар Кочкор жерин жакшы эле кыдырышты эки суусу бар кенен жерге туш келишти, бирок ал жердин манап, бийлери бул аймакты Беккулу атанын тукумдарына ылайык көрүшпөдү. «Бул жерге өз тукумубуз отурат» деген сөздү айтты. Алар Кочкордон ашып, Тоңдун үстүнкү өрөөнү менен кыдырып кайра Жети Өгүз тарапка кетмей болушкан. Сапар жолдо келатып экөө байыркы санжырадан кеп уруп келатышты. Абаданга Касиеттүү Кара Үңкүр жөнүндө, Бугу эне жөнүндө санжыраларды айтып келатты. Экөө санжырага аралашып узак жолдун кантип кыскарганын билбей калышты. Алар үстүнкү өрөөн азыркы Ала-Баш, Коңур Өлөң жерлерин көрүштү бул жерди өзүнчө аймак экен деп жактырып да калышты. Бирок ал жердин саяк манаптары өзүбүздүн жер укум-тукумбуз отурат, байыркы учурдан бери отурукташып келатабыз» деп такыр сөзгө келбей койду. Алар азыркы Тогуз Булак, Жер Үй аркылуу биз турган жер Касиеттү Көңдөйдүн бош турганын көрүшөт. Ушул жерге отурукташып, кыштак курууну самашат. Ал кезде саздын аянты чоң болуп, камыш, төө кирип кеткенде көрүнгүс чий бар экен. Талаада түркүн куш сайрап, тоолордо кекилик чил батпайт. Коён, элик ары-бери чуркайт. Чийдин арасында коркулдап каман жүрөт. Тиги жерде кашкулак чуркаса, бу жерде оролуп жылан жатат. Арыдан тоодак безеленип чуркаса, бу жерден кыргоол канат кагып көрүнбөй черге кирип кетет. Жер Үи суусунун алабында калың черде булбул таңдан кечке, үн безеп чыгат. Ал эми берки сазда, эчки маарак үн салса, ызгыт куш учуп жүрөт, каз-өрдөк каркылдайт. Өрөөн тынч тири укмуш жаныбарларга бай экен. Түмөнбай менен Абадан ушул жерди жактырып калды. Кышкысын эки тоонун ыктоо тартып, чөбү малга оттуу келет. Кышкысын кар аз түшүп, кургак келет экен. Тоого жайылып, мал чөптөн кор болбосун дагы билишти. Тоо бүтүндөй бадалга ширелип, калдайган колотто токой өсүп созулат. Бул жерге мындай өсүмдүктүн кайдан келгени дагы белгисиз. Топурагы кап-кара өсүмдүк айдаганга ылайыктуу болуп, тоонун ортосунда шылдырап булак агып жатат. Кыш, күзү конуштаган жери жакшы экен эми жайкысын мал бакканга жери кандай болду деп, Кичи Тепши, Чоң Тепши, Чоң Ташка чейин жетишип, Андан ары имерилип Ат Жайлоону көрүп, кайра артына кайрылып келе жатышты. Алар жаа менен кекилик чил атып алган эле. Күн кечтеп калгандыктан аттарын отко коё берип чоң таштардын түбүнө түнөмөй болушту. Аттарын тушап коё беришип, күндүз атып алган кекилик, коёнун куйкалап жеп, курсагын тойгузуп жатты. Ээрин жазданып, көрпөчө чепкенин айкара жамынып, чарчап келген адамдар коңурукту кош тартып чоң уйкуга кирмей болушту. Асмандагы жылдыздар шоола чачып жымыңдайт. Күркүрөп аккан чоң суунун үнү аларга байыртан атам замандан бери тааныштай сезилип, ата-бабаларынын санжыра-жомогунан баян айтып жаткандай өңдөндү. Күркүрөп-шаркырап агып жаткан суунун үнү аларга ак элечекчен энелериндей бешик ырын ырдап жаткандай туюум болду. Анан эле жолочуларды таңданткан кандайдыр бир үндөр, элестер келип-кетип турду. Бейтааныш, тааныш да үндөр кулактарына угулуп турду. Алар бул күтүлбөгөн кереметке туш болуп, кандайдыр кооптонуу сезимине кабылышты. Балдардын назик үндөрү, аялдардын кереметтүү ырлары, энелердин, карыялардын добушу баардыгы угулуп турду. Ошол үндөр ушул эле жакын жерден чыгып, бир аркан боюу эле жерде адамдар жашап, өмүр өткөрүп жаткандай көрүнүш келет. Койлордун маарап, жылкылардын кишенеп, койчу, уйчу, жылкычынын үндөрү угулуп, алар кайсы бир атам замандан калган элдик ырларды ырдап жаткандай туюлду. Ошондой болду. Эки жолочу таң калды. «Биз кайсы жерге келип алганбыз, бизге эмне керемет үндөр угулуп жатат» деп сезтеништи. Ошентишти. Эки жолочу түн ичинде сүйлөбөй ойго батып ошол керемет үндөрдү тыңшап жатты. Тоо түбүндө ар кайсы өтөктөрдөн ай, жылдыздын жарыгында боз үйлөрдүн карааны закым болуп көрүнөт. Боз үйлөрдөн үл-бүл эткен оттор жанып адамдар бир нерсени бышырып жатканы эшилгенсийт. Эшикти ачып адамдар кирип- чыгып өз жумушу менен алек болуп, бүтпөгөн жашоосун бүткөрүп жаткансыйт. Ошол үндөрдү угуп, ошол көрүнүштү угуп жолочулардын элесине канча бир заман, канча бир кылым өтүп жаткандай болуп туюулду. Алар өздөрү баса элек, өздөрү көрө элек жерден кийинки Беккулу атанын тукумдарынын үндөрүн угуп жаткандай сезилди.
Ошол көзү ачык адамдарга, бизге конуш издеп эки бабабызга ушул жерде өтүүчү биздин турмушубуздун үнү угулуп жаткан жок бекен? Аларга бабалардын урпагынын келечектеги турмушунун элеси көрүнүп жаткан жок бекен? Ошондой болгон жок бекен? Ошол түн аларга бир сыйкырдуу, бир укмуш элестер менен жанып өттү. Алар эртеси түндөгү сыйкырдуу көрүнүштөр жөнүндө сүйлөшкөн жок.
Чарчаган жолочулар өз үй, өлөң төшөгүндө бут серппей тынч уктаган экен. Эртең менен улар, кекилик, мукам добуш салып, суурдун аңкуштаган үнү биздин сапар келаткан жолочуларыбызды ойготту. Алар көп түн, көп күндөн бери тынымсыз өздөрүнө конуш издеп келатып аябай чарчаптыр. Өмүрүндө ушунчалык керилип уктаган эмес. Кадимки эле үйлөрүндө жаткандай эч капарсыз магдырап уктаган экен. Эки жакты караса, өтөктөрдө, тарашаларда, апай беттерде аркар-кулжалар койдой болуп жайылып жүрөт. Алар асман жакты карады кыраан бүркүт бутуна бир чоң жаныбарды илип алып, аскалар жакты карай ашыга учуп баратат. Ошол жакта анын уясы бар шекилденет. Ошол иш ошол болду.
Эртеси туруп дагы эт бышырып жеп дагы көп жерди көрөлү дагы кандай жер бар экенин билгизи келишти. Алар эртеси Чоң Ашууга чейин Коргонду Булакка келип, кайра эле баягы эки тоонун ортосундагы көңдөйгө карай жол улашты. Экөө көп жерди басып келгиче бир топ убакыт өттү. Керели кечке жол жүрүп чарчаган экен.
Абадан Түмөнбайга кайрылды:
– Кайсы жерге жатып конуп алалы.
–Тетиги кызыл дөбө турат ошонун ары жагында шибер чөптүү, бадалдуу колот бар экен ошол жерге конолу.
Экөө ошол коктуга келип, аттарын тушап коё беришип, майда барат кургак отун чогултуп атып алган кекилик, чилдерин куйкалап эт жегенге кирип бат эле уйкуга киришти. Чарчаган жолочулар ылдам эле тынчтыкка көшүлүштү. Ошол түнү Абадан ата бир укмуш түш көрдү. Андай түштү ал өмүрүндө көргөн эмес эле. Касиеттүү адамдын көргөн түшү төмөндөгүдөй болчу.
Берегиде бүгүнкү өздөрү көргөн дөбө турат. Беккулу ата ошол дөбөнүн айланасында бир жумуш кылып жүргөн экен. Ары жакта суу агып жатат. Атанын жанында кайың, тал ар кандай өсүмдүктөр ыргалып турат. Анан эле бир жактан атага үч боз үй алып келет. Беккулу атанын балдары жанында турат ата:
– Балдарым бекер басып жүрбөй жерге тал тиккилечи,– дейт. Ал талды алып берет. Балдар тал тиге баштайт. Анан эле ата үч баласына үч боз үй берип:
– Бобул боз үйлөрдү тетиги түзөңгө тигип оокатыңарды кылгыла,– дейт. Балдары боз үй тигип киришет. Өрөөн бүт боз үйгө толуп кеткен экен.
Эртеси күн жаадырап чыга келип, жолочулар өтө кеч ойгонду. Алар аттарын токуп чоң сапарга аттанмай болушту. Бул жерден кетеерде жалпы ата бабанын арбагына багыштап куран окушту.
Алар Жер Үй жакта Абдыраман деген киши бар экенин уккан ошого карай сапар улады. Абдырамандын чоң боз үйү Жер –Үй суусунун жээгинде экен. Ошонун үйүнө келип эки жолочу жакшылап учурашып, аларга ал-абалын келген жайын карыяга айтып беришти. Карыя:
– Силер деле касиеттүү уруудан экенсиңер, бул жер бизге караштуу эле, бирок мен силер сурасаңар берем, келип отурукташа бергиле, түз жол менен жүрүп отуруп, Бор дөбөдөн бурулсаңар Калматай деген ажы бар. Ошого барып жолуккула андан дагы бир ооз өтүнүч сурагыла,– деп биздин жолочуларды жакшы маанайда узаткан экен. Эки жолочу карыяга аябай ыраазы болуп жол тартышты. Карыяга ырахмат айтып Бор Дөбөгө карай келатты. Жол жүрүп келатып Кулгунанын аркы түшө калышында өгүз минип келаткан бир балага жолукту. Бала сылыктык менен атчандарга салам узатты. Жолочулар:
– Алматай деген ажы кайсы жерде турат.
Бала ажынын үйүн көрсөтүп берди. Атчандар атын камчылап ошол жакка карай ашыга баратышты.
Алматай ажы касиеттүү киши экен. Биздин адамдарыбызды жакшы тосуп алып сыйлады.
– Мен ал жерди Абдыраманга көз салып тур дегем, силер деле биздин жакындарыбыз экенсиңер көчсөңөр көчүп келгиле бир эл, бир журт болуп жашайлы,-деп жакшы кеңешин берди.
Экөө Алматай ажыга ырахматын айтышты. Көчүп келиш үчүн Жети Өгүзгө карай жөнөдү. Алар эки күн болот дегенде өз туугандарына аман-эсен келишип, өз баштарынан өткөн окуяны баардыгын айтып беришти. Эмки сөз ошол жакка көчүү жөнүндө болуп жатты.
Адыл:
– Ал жакты билем, мал жайганга тар болуш керек.
– Ар кайсы жерге көчүп-конуп эле жүрөбүз, ал жерге көчүп барып жакпаса башка жакка көчүп кетеби. Биз Жети- Өгүздүктөргө кор болдук андан көрө кете берели анан калганын көрөбүз.
– Ошол жакка кетели Саруулуктар бизге ыдык көрсөтүп жатат. Беккулу атанын тукумдары бир жерге чогулса жакшы болбойт беле,– деп Табылды айтты.
Ошентип баары кеңешип отуруп баары көчмөй болушту. Бирок ар бири өз шартына карашты. Барскондун тоо жагындагы өтөктө акбоз бээ чалынып кудайга жалынып бата тилешип көчкөнгө камынып киришти.
Бул кез 1850- жылдардын ар жак бер жагыбы ким билет. Биз көп эле адамдардын сурадык бирөө дагы анын жообун так айта албады. Бул учур Столыпиндин жер реформасынан кийин болгон болуш керек. Бир киши да айта албайт Беккулу атанын тукумдары баардыгы бир кезде көчүп келип отурукташкан деп, эч ким айта албайт. Алардын ар бири ар кандай шартта көчүп келап жай алышкан. Андагы кездеги санжыраны ким билет совет маалында санжырага көңүл бурчу эмес, болгону биз карылардан гана угуп калчубуз. Санжыраны кеп салса улутчул, өзүмчүл деп айтылган. Кээ бир санжыра жөнүндө кеп козгогон окумуштуулар ишинен куулуп көрбөгөн кордуктарды көрүп, айрымдары итап болуп айдалып кеткен. Биздин айылда санжыраны мыкты билген адамдар болгон алардын сөзүн учурунда баалабай укпай калбадыкпы. Бирок балалыкта алардын кээ бир сөзүн тышаганбыз ошол кереметтүү санжыранын бүркүмдөрүнүн кээ бири жоголуп кетпей биздин эсибизде калган экен. Мен силерге ошонун кээ бирин баяндап берип жатам.
КӨЧҮҮ
Улуу даражалуу география коомунун жетекчисинин кабыл алуу бөлмөсү. Кенен ары жарык. Дубалдарга ак шам илинген. Тигил жерде Россия империясынын желеги жана герби турат. Андан бери сүрдүү эң сонун чеберчилик менен жасалган бүркүттүн статуясы орун алган. Дубалдын оң жагында даңазалуу падыша Улуу Пётрдун сүрөтү. Анын жез атчан сүрөтү Россия өкүмдарынын улуу сүрүн элестетет. Пол жылтылдап катуу кымбат жыгачтар менен жасалгандыгы билинет. Бөлмөдө стол, стул, жумшак мебелдер жайгашкан. Комната жөнөкөй ошонусу менен шаңдуу. Ашык эч нерсе жоктой сезилет. Өлкөнүн генерал губернаторлору, генералдары, чек арасына байланышкан адамдар кирип келишти. Төштөрүндө тагынган сыйлыктары жаркырайт. Алардын колдорунда ар кандай папка, кагаз салынган сумкалар, докладдар. Алар менен бирге кочкор мурун, узун бойлуу, чачтуу, аскер кийимчен киши отурат. Бул адам Россиянын география коомунун мүчөсү. Ал бир канча жолу Ыраакы Чыгышка, Борбордук Азияга, Кытай жерине барып келген. Анын жардамчысы чоң картаны дубалга илди.
Орустар көп жерди колония кылып каратып алуу саясатынын араандай оозу ачылып турган кези. Алардын ойлогон жери Ыраакы Чыгыш жана Борбордук Азия жана башка жактар болгон.
Европадагы Англия, Испания, Португалия, Франция өлкөлөрү кандай жер каратып, колония кылып алса, Падышачылык Россиянын да максаты алардан айырмаланган эмес.
Баардыгы тымтырс болуп география коомунун жетекчисин жана падышанын ишенимдүү адамын күтүп турду. Бүгүн бул жерде Н. М. Пржевальскийдин баяндамасын түбүнө жеткире талкуулап анан аны падышанын алдында талкууга коюушмак. Бул жерде Россиянын саясатын жактаган мен-мендеген төрөлөр, улуу адаммын деген пенделер отурат. Бир кезде жетекчи да келди. Эми булардын кызуу талкуусу башталды. Чогулушту алып баруучу Александр Иванов генерал губернаторго сөз берди. Ал ыраакы чыгыштагы абалды баяндап айтып берди. Деңизге чейин жетүү керек, Россиянын чек арасын кенен мухитке чейин алпарын ар жагы Аляска, Американын түндүгүн ээлеп алгысы келет. География коомунун жетекчиси ар бир кишиге сөз берип жатты. Сүйлөгөндөрдүн оюу төмөндөгүдөй болуп турду. Жарыш сөзгө чыгып сүйлөгөндөрдүн сөзүнүн мааниси: Жаратканымын алдында Россиянын чек арасын кеңейткиле, Сибирде якуттар, чукчалар, хакастар, алтайлыктар жана башка толгон майда элдер бар. Ошолордун жерин алып андан ары жол улантуу болуп калды. Америка, Британия, Франция жана башка элдердин алдында чек ара боюнча тең келе албай калсын, чек араны кеңейтүү эмне оорбу, жапайы элдер эч убакта каршылык кыла албайт. Аларды кааласаң атып сал, кууп такыр жок кыл, алар кире албас кылып чеп сал, Россиянын желегин илип, солдаттарды кайтартып кой, Ыраакы Сибирь жак талкууланып, экинчи маселе Борбордук Азияга келди. Борбордук Азияны кыдырып чыккан саякатчы М. М. Пржевальский сүйлөй баштады:
– Улуу даражалуу сиздердин өтүнүчүңөр менен жана сиздердин урматыңыздарга Борбордук Азия чөлкөмүн кыдырып чыктым. Кытайга чейин андан ары, Далай лама турган Лхасага чейин барууга аракет кылдым. Тоолор, түздүктөр, өрөөндөрго маршурут жасап, 225 географиялык, геологиялык, экономикалык аныктамаларды киргизип чыктым. Алардын калкынын турмушун аныктадым,
Ал дагы көптөгөн мисалдарды келтирип аргументтүү түшүнүктөрдү берди. Анын айткандарынын баардыгы туура келгендей болду. Баян толук болбой калды окшойт бирөө сурап калды.
– Сиз барган Ошол Борбордук Азияда кимдер жашайт экен?
– Жөнөкөй кара кыргыздар алар жыгач жана жүндөн жасалган боз үйлөр менен бир жерден экинчи жерге мал менен көчүп жүрөт экен.
– Алардын курал жарагы барбы? Канча кылса да Чынгызхан жана башкалар менен күрөшкөн эл эмеспи.
– Ишенмдүү куралдары жок экен кээ бирлеринин гана мылтыгы бар. Аларды басып алыш үчүн биздин бир эле батальон жетиштүү окшойт. Же анын деле кереги жок. Аларды согушсуз эле тынчтык жолу менен каратып алууга болот экен.
Бул сөздү угуп баардыгы ичтеринен кубанып калышты. Буюрса Россия аябагандай көп жерди ээлейт тура. Дагы бирөө сурап калды:
– Алар балким бизге индеецтер сыяктуу каршылык кылбайбы?
– Улуу даражалуум, андай эмес, анын үстүнө алардын ич ара ынтымагы жок. Бийлик, жер талашып ансыз деле алардын алы күндөн-күнгө кетип жатат. Алар өздөрүнүн алын өздөрү кетирген эл экен. Алардв күч жок таш доорундагы адамдарды каратып алуу бизге эң оңой.
Казак орус Михаил Коружный мен сүйлөйүн деп кол көтөрдү.
– Улуу даражалуулар менин оюм мындай, аларга анча-мынча жер берип, Кытайдын аймагына сүрүп салуу керек. Ал эми борбордогу биздин түзүлүшкө каршы чыккан адамдарды ошол жакка көчүрүү керек.
Орто жандана түштү.
– Михаил Тимофеевич туура айтат. Сөзсүш ошондой кылуу керек.
– Бизге бул ойду Реформатор Столыпин да айтпады беле.
– Кайталап айтчы сен саякатчы катары ал жакта кимдер жашайт экен.
– Ал жакта элдин эч маданияты жок, кара кыргыздар алар бир жерден экинчи жерге көчүп, көчмөндүк менен оокат кылат экен. Алар болгону мал менен алек болот.
– Жапайы таш кылымдагы кыргыздар.
– Демек ал жакты жөн эле каратып алууга болот тура. Бул маселе жөнүндө эч кандай тынсызданган болбойт.
Баардыгы ушул ойго келишип, Улуу Даражалуу падышага ушул такилипти билдирмей болушту. Демек кең Россиянын айланасы дагы кеңимей болду. Алар кыргыз жерлерин башкаруу үчүн ар бир губернияга бөлүп башкармай болушту.. Токмок-Пишкек өзүнчө бөлүк болуп, ал жакка генерал губернатор болуп Ф. Кауфман. Ал эми Верный, Нарын, Олуят Ата, Талас, Ысык Көл Жети Суу Уезд болуп түзүдү. Борбору Верный аталды. Ошолордун арасында көптү көргөн, карапайым элге жакшылык каалаган Мирон Григоревич деген адам бар эле:
