Кадыр Абакиров
Бабалардын жанырыгы
Аргамак аркайган тоолордун үстүнөн арыбай канатын кагып учуп өтүп,
талаалардан, түздүктөрдөн чарчабай кайкып өтүп, баратты аларды тоонун кыраан бүркүттөрү узатып жатты. Ал эми кыраан шумкарлар, куштун пири буудайык коштоп жүрүп отурду. Алардын баары сапар бараткан жолочулардын колдоочусу болгон. Ошол жердеги торгой көкө көтөрүлүп жолочуларды карап сайраса, бак башына конуп күкүк күкүктөп салтанаттуу ырын төгүп жатты. Ушундай күүнүн, ушундай салтанаттын аркасында биздин жолочуларыбыз өзүнүн ата-конушуна бат эле жете келди.
***
Береги көлдүн чыгышындагы бугу уруусунун адамдары «биздин жолочуларды качан келет» деп чыдамсыздык менен күтүп жатты. Ак элечекчен энелер, ак калпакчан аталар, абалар, апалар биздин жолочуларыбыздын жолун карап күтүп жатышты. Чабандес Акүчү атты элге жеткирбей токтотуп, баланы колуна алып, Токтоайым эне башына кара жоолук салынып, токтобой арманданып ыйлап, көзүнөн буурчак-буурчак жаш төгүлүп, сыздап кошок кошуп келатты. Башында муңун арманын кошок менен айтып жатты.
Акүчү баатыр баланы койнуна катып «тууганыман айрылдым» деп, ыйлап, боздоп келатты. Алардын ыйын угуп, Акүчүнүн чепкенинин ичиндеги бала дагы бар-бар этип «атакелеп» ыйлап боздоп, армандуу өлгөн атасын жоктоп келаткандай болду. Кыскасы баары ыйлап, баары боздоп арманданып жакын кишисин жоготуп кайгылуу келатканын жарыя кылды. Ошондой кылды. Эмчек эмген бала «бар-бар» этип ыйлап көпкө басылбай сыздап турду. Аны сооротсо да ыйык энелер эмчегин берсе да эмчек эмбей басылбай боздоп жатты. Анын үнүн угуп, жер үстүндө муңдуу чөп ыйлап, кайын ыйлап, тал ыйлап,карган жандын баары ыйлап жаткандай болду. Аны атасын жоктоп ыйлап жатат» деп карыялар, энелер айтты. Бала качан чарчап бүткөндө ыйын токтотуп тынч уйкуга көшүлдү.
Ак элечекчен энелер, ак калпакчан аталар качкындарды ыйлап боздоп тосуп алышты.
Ошол кезде күн ачык эле туруп жаан себелеп токтобой жаап жатты. Булардын ыйын көрүп жаратылыш эне да ыйлап, муңканып жаткандай болду. Ошол ошол болду. Төрөкочкор ата басып өткөн, балалыгын өткөргөн Каркыра жайлоосунан, көлдү тескей-күңгөй тоолорунан сууктун илеби келип, муздак жел денени үшүтүп муңдантып турду.
Ак элечекчен эне баланы бетинен сүйүп, аны кийинки байбичеге берди, ал дагы баланы өпкүлөп ал кийинкисине берет. Ошол кезде бала бир эненин колуна барды, баркырап ыйлап, катуу булкунуп ыргып кете таштады. Эне чочуп:
– Апей, көтөк, татай бул кандай бала эле жөн бала болбойт го,– деп кудайга жалынды.
Бала энелерди аралап жүрүп отуруп, карыя баланын бетинен өөп, аны кайра энеге берип сөз алды:
– Айланайын журт, Мүйүздүү бугу эненин тукум өлгөн жок Төрөкочкор өлгөн жок андан уланып тукум калды. Баатыр өлсө да анын жолун улаар баатыр калды. Бала сапар жолдо куржунга салынып өз жерине аман-эсен келди. Уулубуздун атын Төрөкочкор айткандай Сейит коёлу.
– Сейит болсун!
– Сейит!
– Сейит!
– Алыс жактан аман-эсен куржунда келди, эркелеткен атын Куржун болсун , -деп да чакыралы.
– Мейли эркелеткен аты Куржун болсун ,-деп чакыралы.
– Куржун!
– Куржун!
– Куржун!
Ошентип берекелүү карыя небересинин атын эл алдында койгон экен.
Андан башкача болбоду. Куржун атанын: Бешенбай, Ырыс, Торгой, Чолпоке, Султангазы, Түлөсүн деген алты баласы болуп, андан башка ай чырайлуу күн десе күндөй, ай десе айдай үч кыздуу болуп, алардан тукум уланып кете берди. Бул баян биздин ата-бабаларыбыздын уламасы экен. Ага жомок да чындык да аралашып жана санжыранын өзү ошондой болот экен. Ошол иш ошол болду. Андан башкача болгон жок. Бирок а дей электе эле жомок-санжырабыз бат эле бүтүп калып жатпайбы. Анда айла жок Алла Тааланын жардамын күтүп, башка жомок санжырага өтөлү
КУРЖУН
Куржун деген атанын,
Айта кетем атагын.
Куржунга салып ташылган,
Кужулдагы чуу жарган.
Ошентип Жамангул баатыр көчкүнүн алдында калып каза болду. Ал беш балалуу болду. Белек, Итбай, Төрөкочкор, Кыдык жана Бооке беш эркек андан башка атанын койможуган кара көз арасы эки жаштан төрөлгөн ай десе айдай, күн десе күндөй үч кызы бар эмес беле.
Бир кезде Коконд хандыгы бүтүндөй көлдү, Нарынды каратып, зекет садага алып кыргыздарды эзип жиберди. Хан ордого деп, канча сулуу кыздарыбыз жашын төгүп ыйлап кетип жатты. Ошол эзүүчүлөргө каршы ар кандай нааразычылыктар жарала берди. Кыргыздар да башка элге оңой менен багынбаган эл эмеспи. Хандыктын камчы чабарлары колу жетип тындырбай зекет жыйноого аракет кылат. Бугу уруусунун билермандары зекет төлөбөйбүз деген сөздөрдү айтып жатты.
– Андай болбойт барымтага киши бергиле аны ордого кармап турабыз, зекет чогултуп келип анан адамдарыңарды ала бергиле.
– Барымтага киши бере албайбыз, барымтага берген кишибиз Төрөкочкор кана таап бергиле,– деп кокондук сарбаздарга каршы чыгып жатты.
Алар бугуларга көп каршылык кыла албай калды.
Мезгил өтүп бала кичне чоңоюп калды. Ай десе айга келбей, буй десе буйга келбей билинбей убакыт өтүп жатты. Бапа дагы Белек, Бооке баардыгы аңчылыкка кызыгып, куш салышчу. Алардын үйүнүн жаныдагы туурда сөзсүз куш байланып турчу. Талаа, суунун жээгинде илбеесинден көп неме жок аларды куш салып кармаса эң сонун. Бир четинен көңүлүн ачат, бир четинен жей турган тамагың даяр. Төрөкочкордун боз кушун Белек кээде салат, көпчүлүгү байланып туурда отурат. Токтоайым эне аны ачка кылбай багып турат. Кушту бош койсо деле эч жакка кетчү эмес. Учуп а түгүл азык кармап жеп, анан бир кезде тууруна конуп отурчу. Копчүлүгү ал Куржундун бешигин аягына барып конуп отурчу. Үйдөгүлөр буга көнүп калган, куш кайда отурат, аны менен эч иштери болгон эмес.
Жай айы сонун болуп жаадырап тийип турат. Эне чаканы кармап аркы жактан суу алганы кеткен. Ошол кезде боз үйгө бир кара чаар жылан жакындай берди, бала болсо бешикте уктап жаткан. Ал боз үйдүн эшигине улам жакындады. Үйгө кирсе эмне болот бешикте магдырап уктап жаткан баланы чагып албайбы. Уулу кара чаар жылан экен. Жыланды көрүп куш дагы чаркырап тынымсыз үн берип жатты. Эне жыландын боз үйгө жакындап калганын сезип, чакасын таштап кыйкырып чуркап келе жатты. Эмне окуя болуп кетер экен. Ошол кезде баланын бешигин аягындагы конуп отурган куш жыланга атырылып качырып кирди. Жылан соймоңдоп кушту чагып алганга аракет кылды. Куш ага жакындабай айланып качып турду, эми куш менен жылан кармашка өтчүдөй болду. Оңтоюу келе калды окшойт, куш жыланды куйруктан тиштеп, асманга көтөрүлуп учууга аракет кылды. Жылан абада салпактап, ары-бери кыймылдап кетип баратты. Кайда кеткени белгисиз. Эне бул көрүнүштү баарын өз көзү менен көрүп туруп таң калып, кичне эс алып:
– Ой, жаратканым, асылымы жылан чагып ала таштады эле атасынын кушу аман алып калбадыбы,– калтыраганын токтото албай кудайга жана кушка жалынып жатты.
Коңшулар бат эле жетип келип болгон окуяны көрүштү.
Ошол күнү куш кечиреек келди кайда барганы белгисиз. Келип ал баланын бешигинин аягына конду. Белек бул окуяны угуп, үйгө келип колуна кушту кондуруп, анан тумшугунан өөп койду:
– Жарыктык акылман куш баланы жыландан куткарды, бул куштун пири буудайык болуш керек, акылдуу ыйык жаныбарым,– деп жонунан сылап койду.
Ошол күнү бир кой союп, Төрөкочкор атага куран окутушту.
Элдин баары бул баланын колдоочусу Боз шумкарбы, – деп ойлошту.
Эне кудайга жалынып:
– Айланайын боз шумкар баламын колдоочусу боло көр сенден балага бир жакшылык нерсе сезилип турат,– деп кудайга улам-улам жалына берди.
Жай айы болчу. Эл жайлоого көчүп өздөрү каалаган жерине отурукташып, бээ саап кенелеп калган учур эле. Токтоайым эне бир аял менен бээ сааганы кеткен эле, ошол кезде кошуна кыз эне турган үйдөн илегенге очогун тутантканы очоктон күйгөн тезектен алып кетет. Ал кетип баратып, күйгөн тезекти чийдин түбүнө түшүрүп салып кете берет. Чий күйүп бара-бара боз үйдүн бир капталы күйө баштайт. Ошол кезде Боз куш ай асманга атып чыгып кайра келип чаркырап үн чыгарып айлана баштайт. Эненин жүрөгү бир жаманчылыкты сезип, «Куш мындай кылбайт эле» деп боз үйгө карай чуркайт. Чуркап келатса, көзүң жаманчылыкты көрбөсүн, боз үйдүн кыз түшүрүп кеткен тезектен чий менен кереге жалбырттап күйө баштаптыр. Эне кыйкыра өкүрүп келип, чакадагы сууну от күйгөн жерге жаба төктү ага дагы боло турган эмес, ошондо эне жерге салган көлдөлөңдү ала калып, өрттү басып өчүрүп салды. Жалын бетин, чачын аймалап кетип маңдайкы чачы күйүп калды. Бирок алышып жатып өрттү өчүрдү. Бешикти ачып караса, эч нерсени билей Куржун уктап жаткан экен. Курган эненин араң дегенде жүрөгү оордуна келди. Катуу улутунуп, өзүн эң жаман сезип жатты. Кушту карады, канаттуу туурунда конуп тынч отурат, чаркырап жатып чарчап калган окшойт.
Эне кушту канатынан сылап:
– Жарыктыгым, сен болбосоң эмне окуя болот эле баламын коргоочусу, акылманым,– деп кушту куйругунан сылады. Куш эненин кыймылын жактырган жок окшойт, ал бешиктин аягына конуп алып тынчтанып калды. Аңгыча боз үйдүн ичине адамдар толуп кетип өрттөнгөн боз үйдүн керегесин, чийин карап жатты:
– Жарыктык куш бул сенин балаңын коргоочусу экен.
– Касиеттүү куш баланы сактап калды.
– Өрт бешикти каптап кетсе эмне болот эле.
– Атасынын кушу, атасынын арбагы наристени сактап калды.
– Куш болбосо, баланын тагдыры эмне болмок.
– Жаратканым жакшылыгыңды бере көр.
– Бир гана жараткан Теңирим ыйык.
Эртеси эне тогуз токоч бабеедин жасап, кудайдан жардам тиледи. Бапа ата ак боз бээни сойдуруп Төрөкочкор атага дагы куран окутту.
Мезгил өтүп бала чоңоё берди.
Күндөрдүн биринде аксакал карыялар Токтоайымдын үйүнө кирип келишти. Эмне үчүн келгенин эне айтпай эле билип турду. Ошондо эң кары ак сакалчан карыя айтты:
– Айланайын Токтоайым балам, сөөгүң сарбагыш уруусунан болгон менен кан-жаның бугулук биздики болуп калды, тагдырдын буйругу ошол экен Төрөкочкор уулубуз бизди таштап жол кетти. Жазуу буйрук ушул экен. Жеке сен эле эмес биздин ичибизден да кан өтүп ушул кезге чейин өзүбүздү токтото албай жегенибиз желим, ичкенибиз ирим болуп турат. Өлгөн өлөт экен, өлбөгөн калат экен эмне кылабыз. Ата бабабыздын салты ушул. Күйөөсү өлгөн аялды бирөөгө баш байлап коюу парз. Ал үйгө бирөө ээ болуп, ургаачы ошону менен бир жашаш керек тура. Бул күйгөн очок ээн калбасын дегени экен. Анын балдары атасы жок жетим калбаш керек окшойт. Ал ата-бабанын салты экен. Ошол үчүн сени Кыдыкка баш байлайлы,-деп чечтик.
Эне бул сөздү угуп бышактап ыйлап жиберди. Дагы бир карыя:
– Кой, Токтоайым балам, эстүү адамсың, эстүү адам өзүн токтоо кармаш керек.
– Ал менден жаш го
– Эч нерсе эмес, жаш болсо жетилет жашоону көрөт. Сенин үйүңдөн эркек танаа кирип -чыгып турсун. Балам сен дагы бирөөгө жармашып түтүн булатып, эл-журтуң менен бол!
Ошентип молдо нике кыйып, ак боз бээ союулуп эл бата берди.
Мезгил өтүп, куржун эс тартып, кайрат күчкө чыңалып чыкты. Ал жаш чагынан эле мекенчил элин сүйгөн пенде болуп чоңоюуп келе жатты. Канча кылса да акылман баатырлардын тукумунан эмеспи аларды тартпай койбойт экен. Ал атасы Төрөкочкорду эстегенде арманы башынан ашып түшүп эмне кылаарын билбей калчу. Ошол үчүн бала кезинен эле балдар менен күрөшкө түшүп, айрыкча жаа тартып, аны түз атканга аябай үйрөндү. Өзү жааны эң сонун кылып жасап алчу. Ал асманда учуп бараткан канаттууну түз атканга аябай үйрөндү. Бул үчүн ага көп эмгек талап кылынды. Далай жолу аракеттенип машыкты, акыры жааны көздөгөн жерине атып калды. Буга ал аябай сүйүндү. Бала бой жетип, баатыр чалыш болуп чыга келди. Эл аны Төрөкочкорго окшош, ошонун эле кичирейтип койгон түрү деп айтышчу. Ошол үчүн аны энеси Токтоайым дайыма үйрүлүп ага көз салып аман-эсен болушун каалаган.
Андан бери кыргыз жерине эчен жолу кыш келип, эчен жолу жаз кетти. Убакыт биринин артынан бирин куушуп өтүп жатты. Далай жолу ак кар басып кыш келип, эчен ирет жаз келип, жер түрлөнө көркү чыгып жатты. Жаштар чоңоюп бой тартып, карылар аларга орун бошотуп берип жатты. Жашоонун заң закону ошондой болуп, анан адам пендеси эмне кылмак.
Кокон хандыгынын эзүүчүлөрү дале бугу уруусунан алык-салык зекеттерди жыйып алып кетип жатты. Баягыдай эле хан ордосуна кыздарды алып кете берди. Анын эсине төмөндөгүдөй бир окуя эстен кеткис болуп калыптыр. Анда баланын жетидеги чагы эле. Азыр мезгил өтүп жыйырмага чукулдап калбадыбы. Ошолордун айлына жакын жерде сару уруусунун боз үйлөрү бар эле. Алардын Кундуз деген кызы болгон. Кундуз кундуздай эле аябай сулуу экен. Куржун экөө ар дайыма жолугуп, сөз бекитип келечекте үйлөнөбүз деп,жакшылыкка бел байлап жүрүшкөн. Кырдач муруну бетинин аппактыгы мойнунун узундугу, көзү бакыракай олоң чачын беш көкүл кылып өрүп, татынакай ак жүзү жаратлышынан жигиттердин эсинен кетпей өтө сулуу кыз болгон. Ошол сулуу кыз да Куржунду жактырып, аппак жүз аарчыга гүлдүн жана жүрөктүн сүрөтүн жип менен сайма кылып, белек катары берген. Жигит аны аарчынып булгабай эле анда-санда ошол жүз аарчыны карап дайыма караса кыздын элесин көз алдына келе берчү. Анын атасы катуу оорудан өлүп, эки бир тууганы жана сүйүктүү энеси бар эле. Кокондон келген сарбаздар ошол кызды алып кетебиз дешти. Кыздын энеси буга такыр көңүлдөнбөдү «андан көрө мени өлтүрүп кеткиле» деди. Кыз да айтты: « Мен барбайм» деп болбой койду. Бирок Кокондук жигиттер кызды сордуктап арабага салды. «Мейли» деп кыз көңүлдөндү. Анан чоң шаркырап аккан сууга келгенде кыз арабадан түшө калып сууга денесин таштады. Эки сарбаз жигит артынан сууга кошо кирди. Катуу кирген суу үчөөн тең таштан-ташка уруп дайынсыз агызып кетти. Кийин кыздын денесин суунун ортосундагы аралчадан таап келип жайына беришти. Куржун атасын эстеп, андан кийин бул арман анын көңүлүндө түбөлүк каар болуп жашап калды. Ал Кокондук сарбаздардан кандайдыр бир жол менен өч алууга даярданып жүрдү. Анын эсинде кетпес кек, каар жашап калбадыбы. Бирок такыр билгизбеш керек билсе чыр чыгып, сепилден кишилер келип бүткүл айылды балакетке салат. Бой жетип калган жигит бул жагын да аныктап чыкты.
***
Ошентип мезгил өтүп, ак булуттар тоого көчүп жатты. Күн ысып желеге жакын жерде башын кыймылдатып, беелер ылоолойт. Уйлар сайгактап, сууга карай качып, кара жаны менен алек болот. Чөпкө тойгон койлор жуушаш үчүн көлөкө жерге ык коёт. Тоолордун башындагы булуттар гана аскаларга байланып тургансыйт. Карыялар мындан ары күн ачык болот деп божомолдоп жатышты. Тоо чабалакейлери тынымсыз саз өрдөй сызып абада баратып чымын-чиркейлерди кармап жейт. Суу тарптагы көлмөдөн биз дагы барбыз деп каз-өрдөк каркылдай үн берип жатты. Түркүн-түстүү калдыркан көпөлөктөр гүлдөн гүлдү тандап, кооздук таратып учуп жүрүшөт.
Тоонун этегиндеги шар аккан суунун жээгинде бугу уруусунун баатыры Белектин үйлөрү. Аялдар бээ саап, май сызгырып, курут жаят. Балдар козу кайтарып, энелер кийиз бышырып, төшөк каптайт. Байбичелер ийик ийрип бошошпойт. Кыскасы ар бир киши өзүнүн иши менен алек. Ошол күндөрдүн биринде чептен боз үйлөргө ала топу, сары чапан кийген белине жоолук курчанган үч сарбыз келди. Жана дагы байланган канжарлары салпактап жүрөт. Белек баатырдын элинен салык алып кетмек болуп келишти. Белек баатыр:
– Салык бербейбиз силер биз үчүн эмне кылып жатасыңар. Жада калса тирек болуп, калмактардан да коргой албай жатасыңар,-десе, Ала топучандар: – Анда биз силерден күчкө салып барымтага ак үйгө адам алып кетебиз,-деп чыр чыгарды.
– Силер менен биз алыша албайбыз уулубуз Төрөкочкор эмне болду,-деп аксакалдар кайрылат. Ошондон кийин Кокон хандыгына элдин жүрөгү сууп калган эле. Ал кезде кокон хандыгы бир-бирине каршы болуп өз айласын таппай жаткан учур болчу. Алардын негизги максаты элден салык жыйнап алуу болгон. Куржун атасынын куну үчүн үч сарбазды садага чаап жок кылгысы келди. Анын жүрөгүндө Кундуз сулуунун элеси уялап алган эле. Кыздын жаркын элеси жүрөгүндө түбөлүк кетпей калгандай болгон.
Салык жыйноочулар саруу уруусуна карай жол тарткан. Күн так төбөгө келип, мезгил чак түш болуп калган. Алар эч кимге көрүнбөгөн бадал чердин арасындагы булактын жээгине отуруп, тамак ичкенге киришип, баштыгынан нан, эт, жер жемиш алып чыгып тамактанууга отурушту. Куржун атасынын кунун кууш үчүн аларды аңдып келатат. Колунда учкул жаңы жасалган жаа, кылыч, канжар. Сарбаздар аттарын тушап, тамакта тоё ичип, уктап эс алганга киришти. Куржун да ушул маалды күттү. Ушул кезде Куржун жаасын октоп, алардын ичиндеги эң чоңун меелеп атып калды. Ок тийгенде алиги адам чалкасынан кетип жыгылып калды. Экөө аны тегеректеп кармалап жатты. Куржун дагы мээлеп туруп, бирөөн атты ал дагы алы кетип сендиректеп барып жерге жыгылды. Үчүнчү сарт кылычын алып атты карай чуркады. Куржун дагы аны атты эле, ал ичин кармап жерге карай өбөктөп жыгылды. Куржун ага жетип барып, кылыч менен кежигеге тартып-тартып жиберди. Ал жерге жыгылып күм-жам болду. Берки экөөнө келсе, бирөө кыймылдап жаткан экен. Аны кылыч менен моюнга чаап бир жолу тындым жасады. Ал отуруп демин ичине тартып эс алууга өттү. Бул окуя көз ачып жумганча болуп өттү.
Ал эс- учун жыя албай отуруп калды. Анан бир аздан кийин эсине келди. «Бул окуяны бирөө көрүп айтып коюушу мүмкүн»– деди да адамдардын сөөгүн бир жерге жашырыш керек экендигин түшүндү. Ал суунун жээгинен чуңкур жерди издеп, андай жерди тапты. Жаны жок денелерди ошол жерге сүйрөп келип чуңкур жерге жаткырып, жардын топурагын уратып көөмп салды. Сарбыздардын денелер өөр экен аны сүйрөгөндө чарчап калды. Атардын ээрин алып калың чердин арасындагы адам барбас жерге катты.
Жылкыларды адам барбас коктуга айдап барып салды. Куржун шашып- бушуп энесине болгон ишти айтып берди. Токтоайым калтаарып коркуп,-«Кокуй билип калса анык балакет болот,– деп болгон ишти Белекке баяндады. Белек жанына бир сырдаш досун ээрчитип, эки күрөктү алып, Куржун үчөө баягы суунун жеегине келе жатышты.
Үчөө суунун жээгине келип сарттардын денесин адам тапкыс чуңкурга көөмп, үстүнө ача алгыс кылып таш бастырып салды. Ал эми аттарды түн ичинде айдап келип союуп алышты. Булар калмактардан айдап келген жылкылар болчу дешти. Чүйдөн беш сарбыз келип, жок болгон береги үч адамды таба албай жүрүштү. Кайдан табылат. Кекенген бала атасынын кунун кууду.
Эми ошол окуя болгондон бери бар канча кылым өттү. Бирок бабалардын санжырасы унутулбай айтыла берет. Бир гана аны унутулуп калбас үчүн кагазга түшүрүп коюуш керек. Ошол иш ошол болду. Мезгил болсо закымдап өтүп жатат. Бирок кагазга түшкөн санжыра эч убакта унутулбайт. Аны кийинки муун кагаздан окуп аны санжыра-жомок кылып айта берет.
ТОРГОЙ БААТЫР
Берен Торгой атанын
Баатырдыгы дакталган
Аты болуп улама,
Артында өлбөс ыр калган.
Куржун атанын улуу баласы Торгой Жараткан Алаанын ырайымы менен беш уул, үч кыздуу болду. Алар Беккулу, Майназар, Бектемир, Муса жана Бекназар эле. Торгой кудайга жалынып «Ушул капсалаңдуу заманда элди эр жигиттер коргоп, журт жоонун колуна түшүп калып, кор болбосо экен»– деп келечекке өй жүгүртөт. Жер айланып, убакыт жылып, Торгой атанын беш баласы бат эле чоңоюуп, бой тарта келишти. Алар Чоң Нарын, Кичи Нарын, көл өрөөнүндө бир жерден экинчи жерге мал менен көчүп-конуп жүрүшкөн.
Жашы өтүп калган Торгой ата көп нерсени ойлонот, анын калмак чапкынында түшкөн он кулу болуп, баардыгы жан-этин жеген иштемчил жандар эле. Атанын үй-бүлөсү да ошону каалаган.
Тоо капталындагы булуттар улам өйдөлөй жылып, аскаларга илинип, анан калың катмарды пайда кылып, далай жолу кара нөшөр жамгырды сабалата төгүп кирет. Жаандан таштын бетине жайнап түркүн гүл өсүп, алар караган, пенденин көз жоосун алып турду. Адамдар быйылкы жай өтө жаанчыл болгонун кеп кылып айтып калышат.
Биз эми өткөн бир уламаларга кайрылалы. Куржун ата алты балалуу болду дебедикпи. Анда Торгой атанын бешиктеги чагы экен.
Бул убак беш оона айынын орто чени эле. Айлана салкындап, бат эле күн улуу тоолордун артына жашынып кеч келди. Анан жыбыт-жылгага күүгүм түшүп, караңгылык акырындап аралай баштады. Андан кийин алоо жана балбылдап алтын табактай болуп, жер бетине текши нур тарата түн сулуусу калкылдап ай чыгып турду. Айлуу түндө жалгыз ат кишенеп кайсыдыр бир тарапка кетти окшойт. Алыстан түн жырткычы үкү шектүү үн берди, жамангабы, жакшылыкабы ким билет? Арыдан кой мекиренип козусун чакырып жатты. Козу маарай чуркап келип энесинин эмчегин какшыта эмген шекилденет. Бобереги келишкен боз үй Куржун атаныкы. Ата аялы экөө жылуу төшөктө жатат. Төрдөн ары бешик, бешикте Торгой мемиреп уктап жатат. Бир кезде кандайдыр шектүү дабыштар чыкты. Ошол үндөн экөө ойгонуп кетип, чыккан үнгө кулак төшөп калышты. Сак жаткан адамдардын уйкусу эрте эле канып калат эмеспи. Түндүк жабуу чала тартылып калыптыр, айдын үч бурч шооласы жердеги көлдөлөңгө чачыла төгүлүп турду. Ошол алакандай нур үйдүн ичин жарык таратып турат. А бешикте бала мемиреп уктап жатканда күтүлбөгөн окуялар башталып кирди. Эшик аяр ачылып, чаар ала күрсүйгөн чоң жолборс күркүрөп кирип келди. Жаныбар кирип келатканда боз үй ала салып кетчүдөй болуп, карс-курс эте үн чыгарып жөн турбай кыймылдап турду. Катуу шамал башталып жаткандай элес сезилет. Түшкөн ай жарыгынан баардыгы даана көрүнүп жатат. Жолборстун күрүлдөгөн үнүнө чыдай албай, үзүк, туурдук, уук, кереге, шамал соккондой үч көтөрүлө делпилдейт. Эне коркконунан кыйкырып ийгиси келет. Ата аны колу менен катуу басып тынчтандырып үч жолу келме келтирди: « Кул хувал-лоху ахад, бисмиллахи вассалоту вассаламу ахад. Шүк жат, бул касиеттүү жаныбар баланын коргоочусу,-деди аялына Куржун ата эскерте шыбырап.
Касиеттүү айбаттуу жаныбар бешиктин жабуусун ачып баланы тили менен сылап жаткандай туюулду. Анан коломтодогу күйүп бүтө элек отту алдыңкы буттары менен асман-айга чапчып чача баштады. Чаңдан үйдүн ичи будуң чаң алай-дүлөй тартып, эч нерсе көрүнбөй калды. От учкундары боз үй ичине жылдыз болуп учуп жатты. Жолборс баарын кыйратып сыртка чыгып кеткендей болду. Бирок кетип баратканда жолборстун күрүлдөгөн үнү кадимкидей угулуп турду. Короодогу кой кыймыл салып ары үрккөндөй сезилди. Иттер бир тарапты карай чуркап ажылдап үрүп жатты.
Эненин денесин токтобой калтырак аралап турду. Куржун ата аялына:
– Үн чыгарбаганың жакшы болду, арбак жардам берди. Добуш берип кыйкырсаң, баланын коргоочусу карматпай качып кетмек. Кудайым чоң колдоду, колдоочу келгенде, бир нече жолу келме келтирип, тынч туруу керек. Ал адам баласынын тынчтыгын сүйөт. Экөө үйдүн ичин карады. Чын эле коломтодогу күл эшиктен бери айланасына чачылып калыптыр. Коломтодогу күлдө кадимкидей жолборстун бадырайган изи калыптыр. Боз үйдүн эшиги бир ыптасына кыйшайып ачылып жатат. Жолборстун боз үйгө киргени чын эле белгилүү болду. Экөө туруп бешикти ачып баланы карады, ал эч нерседен капары жок наристе тердеп-кургап пейпил уктап жатыптыр.
– Баланын коргоочусу жолборс тура,– деди ата.
– Болсун ден соолугу сак арбак колдоп, аман-эсен чоңойсун, быйыл жолборс жылы эмеспи, айбаттуу жаныбар биздин үйгө кирип, ырыскысын чачып кетти,– деп эне жаадырай беш энеси төгүлө кубана жылмайды.
Алар бул сырдуу аянды көз тиет деп эч кимге айтпады. Эртеси эне тогуз токоч бабеедин жасап, жараткандан жардам сурады. Касиеттү Куржун ата ак боз бээ чалып, журтту чакырып бата алды.
Ошол иш ощол болду.
Андан кийин далай убакыт зымарап өтүп, келгиндер учуп келип, кайра учуп кетип далай кыш, далай жаз бири-бири менен алмашты.
***
Ошентип Торгой атанын колдоочусу эч нерседен кайра тартпас баатырлыгы ашкан жолборс болду. Чын эле ошондой болду. Бир четинен душмандарына өтө сүрдүү, элге өтө күйүмдүү болду. Ал учурда күч алып турган калмактарга Торгой кадимкидей баатыр жигиттерди курап нечен жолу чабуулдарды коюп, калмактардын эсин оодарып мизин катарып таштады. Далай жолу калмактар көч көчүрүп баратканда көчүн ашуунун белинен чечебиз деп чабуул коюуга камынды. Айласы кеткен калмактар Торгой атага тизесин бүгүп, ылдый жүгүнүп, «бизге ырайым кылып кой» деди. Калмактар кандай эл эле Жунгарлар деген чоң өлкөнү түзүп, айланасындагы кытайларга, уйгурларга, кыргыздарга, монголдорго чоң эзүүсүн жүргүзүп жаткан журт эмес беле. Алардын каардуу эзүүсүн кыргыздар, казактар эч убакта унутпайт.
Уламада «Кыргыз кайың саап» деген сөз бар эмеспи. Калмактардын эзүүсү улама, санжырада арман болуп кала берген. Алар биздин көлдү, Ала Тоону ээлеп алып, калкыбызды башка жакка сүргүсү келген. Ошондой эле болгон. Кыргыздын баатырлары калмактарды башка жакка айдаган, айласы кеткен калмактар Россияга кайрылып, азыркы Калмакстан деген жерди алып бизден такыр башка жакка сүрүлгөн. Манастагы Коңурбай менен хан Жолойдун баянын эсте эмеспи.
***
Ошол мезгил токтобой өтүп жатканда касиеттүү Торгой ата Чүй жерине барып келгиси келет. Ошол жакта анын Атабек деген белгилүү бай кудасы бар эле. Ал кенен Чүйдүн атактуу бай кишиси эле анын миңге жакын жылкысы, короо-короо койлору, тоодо тооздору, созулуп жаткан талаасында жүздөгөн адамдар иштөөчү экен. Кудасы атайын Торгойду бир канча күнгө конок болуп эс алып кет деп чакырган. Ошол кезде Чүйлүк баатырлар жигиттерин топтоп өзүнчө кошуун курап, басып алуучуларга каршы күрөшүп биринин артынан бирин сүрүп чыгарып жаткан учурлары эле. Торгой да ошолордун кошуунун тартибин үйрөнүп, жигиттерин алардай кылып уюуштургусу келген.
Атабек атаны көп жерге ээрчитип барды, ал эл – жерди коргоп уюштуруп жаткан жигиттерин көрсөттү. Алар Талас жерине чейин барып, далай аймакты кыдырып көрүп, акыры ата көлгө кайтаар учуру келди. Торгой дагы Атабекти орум-жыйым бүткөн эмки күз мезгилинде сый конокко кел» деп чакырды. Алар бир-бирине ыраазы болуп коштошту. Торгой ата конокко үч кишиси менен барган эле. Үчөөнө келишкен үч жорго мингизип, келишиимдүү ичиктерди кийгизип ыраазы кылып узатты. Алар бир топ күн болуп, эс алып, кайра кайтып келатышты. Негизи Атабек куданын сыйына ушунчалык ыраазы болушту. Алдыда созулуп жол жатат. Күн аябай ысык. Аларды жолдон бир чаар кулун болбой ээрчип алды. Кулунду жигиттер айдап отуруп, үйгө желенин жанына айдап келди. Муну көрүп Атабаек:
– Ой, котур болгон немеге карабай эле кете бергиле, бул өзү талаадан биздин жылкыларыбызды ээрчип келди. Бул эмнеге жарамак эле маа десе талаада калып, карга –кузгун жеп өлсүн, ансыз деле ушунча малды бага албай эзибиз ооп отурат.-деди.
Жолочулар аттарын желдирип жол жүрүп келатышты.
Көптөн бери жаан басылбай жаап кара таштын бетине да гүл өскөн. Жол боюнда жалбыз, кызыл гүлдөр, жоогазын гүлү көзгө жугумдуу көрүнөт. Ары жакта коко тикендүү аймак созулат ал жерде беш-алты төө жайылып жатат. Саздуу жээктерде бой керип өсүп келаткан камыштар. Тигинде торгой куш көккө көтөрүлүп сайраса, калың бактуу жерде күкүк бир ырын токтобой төгүп жатат. Ал эми бобу карагайлуу черде кол башындай жапан куштар өзүнчө бир керемет ыр төгүп жатат.
Жолочулар токтобой жол келатат. Күн ысыгына ымшып тердеп кетишти. Алар артын караса, баягы чаар кулун дале токтобой ээрчип келатат. Жолочулар:
– Ой, бобу чаар кулун эмнеге бизди токтобой ээрчип келатат.
– Тим кой, ага биздин эмнебиз кетип жатты эле бир кезде баса албай артта калып өлүп, карга кузгунга жем болот.
– Биз эмне ушуга карамак белек, алыска жол жүрүп айлыбызга ылдам жетишибиз керек.
– Өлсө өлө берсин ага биздин эмнебиз кетип жатты эле.
– Кой ылдам кетели жол жүрбөсөк болбой калды.
Алар тынбай кетип баратты.
Баягы кулун артынан калбай ээрчип келатат.
Үч жолочу жол жүрүп келатат. Үчөө тең элдик санжырага жакын эле айрыкча Торгой ата санжыра дегенде жантыгынан жата калчу. Ал кишинин үнү өтө коңур келип, кепти маңыздуу баштап, анан улап жүрүп отурчу. Эч убакта бир сөздү кечке кайталап адамды чарчатчу эмес. Анын санжырасын укканкиши «дагы айта берсе» деп самоочу. Ырас Атабек куда да, санжыраны арбын билип кебин ушунча уккулуктуу айтат экен. Торгой ата ал кишиден солто, кушчу, найман, черик, нойгут урууларынын санжырасын кызыгып угуп алды. Айрыкча ал Солто, Курманбек, Кыз Сайкал, Жаңыл Мырза, Үчкө, Түлкүлөрдүн санжырасын сай медиреп айтса жөн эле бир укмуш ширин. Атабек менен Торгой далай түндө уктабай санжыра айтып чыгышты. Экөө кээ бир жеринен талышып да кетип жатты. Торгой ата бул жактан дагы көп санжыраны үйрөнүп алды. Атага Атабек куданын сөз сүйлөгөндө чечендиги укмуштуудай жагып калды. Ал куйма кулак бир сөзүн кайта кайталабаган кепти мааниси менен айткан чоң санжырачы болчу.
Үчөө сапар улап кетип баратат, асмандагы күн да кетип баратат. Булардын баардыгы өз өмүрүн өтөп жаткан жолочу болчу. Ал үч жолочуну чаар кулун да ээрчип келатат. Сапардагылар жолдон калбай ашыгып самаган жерге батыраак жетели деп аттарын текирең таскакка салып, жолду бир топ арбытып алышат. Канчалык ылдам жол жүрсө да баягы даакысы түшө элек чаар кулун болбой эле ээрчип келатат. Жолочулар кулунду баса албай жолдо калып өлөт деп ойлошкон, бирок жаныбар өлбөй, карга кузгунга жем болбой басыгы тың аттар менен тең келатпайбы. Алар жолдо келатып, эл жок жерге түнөп калышат жолдо тулга асып чай ичип, тердигин жая салып, ээрин башына жазданып, көрпөчө, чепкенин жамынып, чарчаган адамдар терең уйкуга кирет. Чаар кулун аларга жете келип, айланада оттоп эс алат. Эртеси кайра таң агарып, жолочулар сапар арбытканга камынат. Антпесе өмүр токтоп калган жатпайбы. Эми жолочулардын көңүлү чаар кулунга түшө баштады. Ар бири «Артыбыздан чаар кулун калбай ээрчип келе берсин»– деп самап калышты. Баардыгы кулунда бир касиет бар экенин билишти. Жолочулардын минген аттары артын карап кулунга карай кишенеп дабыш берет, кулун да ичке назик үнү менен кайра кайрылып жооп берет. Жаныбарлар бири-бири менен үн алышып жүрүп отурду. Эгер кулун артта калса, анда жолочулардын минген аттары артына кайрылып үн берип чакырат. «Ылдам бас, артта калба, бизге жете келгин», деп добуш берип жаткансыйт.
Жолочулар тынымсыз жол жүрүп отурду. Торгой атанын жанында Карбоз деген жигит келаткан, анын колунда жаасы бар эле, жолдон чер камыштын арасынан бырпырап кыргоол учуп калат ал аны атып алып, токтогондо ошону шишкебек кылып бышырып жеп ырахаттанышат.
Алар өтө кеч калып бир чоң боз үйгө келишти. Үйдүн адамдары өтө боорукер жакшы адам экен: «Жол жүрүп келаткан кудай конок экенсиңер түнөп кеткиле» деп бир козу союуп коноктойт. Жолочулар ырахмат айтып, ал үйгө конуп, эртеси жолго чыгат. Ошол үйдү жети жашар эркек бир баласы бар экен. Ошол бала кечке эле кулунду карай берет. Торгой ата:
– Эмне сага кулун керекпи ушул кулунду кармап байлап ал,– дейт.
Ошентип ошол кулун ал жерде калып калат. Эс алган жолочулар эртеси жол улантып чыгышат. Алар бир күн боюу тынбай сабалата жол жүрүп келаткан болот. Баары бир демеси калгансып эмнегендир артын карап келе жатышты. Анысы аз келгенсип алардын минген аттары да артын карап кишенеген болот. Баары артынан бир нерсе келеби деп күтүшкөндөй болушат. Сапар тартып кетип баратышты, асмандагы ыйык күн да сапар тартып жол улантып келатат. Баардыгы тынымсыз жол улантып калган. Алар сапар улабаса өмүр токтоп калган жатпайбы. Өмүр уланбаса анда жер бетинде жашоо токтоп калган турат. Жолочулар эмнегендир бир нерсесинен айрылгандай болду, алар артын карап калышат. Эмнени карап, эмнени күтүп жатышат. Бүгүнкү жол анча уланган жок, жол түз болсо да аттар чарчап адамдар да чаалыгып калгансыды. Алар сапар жүрүп отуруп, бир чоң таштын түбүнө түнөп эс алып эртеси жөнөмөй болушту. Тамактанышып, чарчаган адамдар бат эле уйкуга киришти.
