Кадыр Абакиров
Бабалардын жанырыгы
– Ал эмне бээнин изи экен таң билбейм. Көп эле жылкы ары чубайт, бери чубайт, бээңердин белгиси же бутунда баскан изинин белгиси бар беле?
– Ообо эки бээбиз жоглуп жатат, -алар баштыкка сала келген жылкынын тезегин көрсөтүп.
Чөөдөй сары жээрде сакал киши күлүп:
– Бул эмне жоголгон бээңин богубу, эмне жыттап көрүп богунан тааныдыңарбы, же силердин жылкыңар башка малга окшоштпой башкача бокточу беле,– деп дагы күлүп калды.
Язбек жини келип:
– Алдаке, аба андай дебе энем жок бөбөктөрүм жаш, бээни бериңиз, бербесеңиз бийлерге даттанабыз.
– Андай дебе уулум, мен уурумунбу, далилиңи айт.
– Далилим ушул из сиздин үйүңүзгө келиптир изи турбайбы.
– Сезсең сезе бер, көп эле жылкы ары чубайт, бери чубайт, мен сенин жылкыңы кайдан билем.
Язбек менен Алыбек Алдакенин үйүнө кирип аңтарып карап жатып, жаңы союулган этти кабы менен сууруп чыкты.
– Бул эмненин эти.
– Ой, ал менин жээрде атымын эти аны элдин баары билет.
Эки бала дагы үйдү толугу менен аңтарып-теңтерип чыгып болгон эттин баарын алып үйүнө карай кетишти. Алдаке кол салып сабайын, деди эле анын таягын Язбек жулуп ары ыргытты. Эки бала Алдакенин жоругуна аябай ыза болуп калышты.
Андан кийин он күн өткөндө Алдакенин бир семиз өгүзүн этин ташка корумдап, билдирбей Баястандын балдары жеп жатышты. Алдаке кашка атын алчактата желдирип, «ким колдуу болду» деп жердин астын бир сыдырып, жердин үстүн бир сыдырып карап жатты. Акыры кашка атын камчылай желдирип отуруп Баястан атанын балдарына жетип келди:
– Жогумду бергиле, силер эле колдуу болду окшойт.
– Биз эчтеке билбейбиз өгүз эмес өгүздүн жампасын да көргөн жокпуз.
Алдаке:
Силер эле колдуу болду, бийге атып айбыңарды үч эсе тарттырам,– деп үйүнө карай узап кетти. Алдаке чапкылап отуруп болгон окуяны бийге барып айткан экен.
Бий Баястан атаны чакырып:
– Алдакенин өгүзүн союуп алганың чынбы?
– Бий аке аялым кайтыш болуп, жети бала төрт кызды бага албай жаңы үйлүндүм эле, жүдөп жүрөм, бобу ак көйнөгүм кап-кара кир болду,– деп кир баскан көйнөгүнүн жакасын көрсөттү.
Бийдин көңүлү турмуштан чарчаган Баястанды аяп турду.
– Аялыңын каза болуп кайра жаңы үйлөнгөнүң ал да тагдырдын буйругу жана балдарыңы кор кылбай жакшы бак. Алар эртең эле боорун жерден көтөрүп, малыңы малга, жаныңы жанга улайт. Сени эми эч ким айыптабайт, саяк Алдаке өгүзүн башка жактан издеп таап алат, – деп чечим чыгарды.
Бий дагы мыскылдуу күлүп:
– Турмуштун оордугунан ак көйнөгүң кара көйнөк болуптур. Сени Беккулунун тукуму деп, атайлы, ага кошуп «Кара көйнөк» деп аталасың,– деди бий шаттуу күлүп. Бийдин жанындагы старчын, жасоолор баардыгы тең жыргап күлүп жатышты. Ошондон баштап Баястандын тукумдарын ал жердеги эл атынан айтпай «Кара көйнөк» деп чакыра башташты.
Баястан ата балдарын карап:
– Уулдарым турмуштун айынан «кара көйнөк» аталдыңар,-деп каткыра күлүп калаар эле.
Бул ысым жеке эле Бүтөбай атанын балдарына берилбестен жалпы Беккулу атанын тукумна берилип эркелеткен кошумча ат болуп калган экен.
Унутулбай улам айтылат,
Кара көйнөк атыбыз.
Бирөө бизди чакырса,
Бийиктей түшөт даңкыбыз.
Канча заман көп өттү,
Кылым сызып, ай жылаар.
«Кара Көйнөк» деп аталган
Качанкы өткөн бабалар.
КӨЛӨЙ
Көлөй жети бир тууган,
Көлдөй болуп толкуган.
Ортоңку айыл тараган,
Ордосу кеңип байыган.
Орустардын келиши менен кыргыздар башка жактарга сүрүлө баштады. Падышачылык Россияда Столыпиндин реформасы деген пайда боло баштады. Анын буйруктары жасаган иштери, айланасындагы бүтүндөй элге таасир берип жатты. Орус элинин алдыңкы көз караштагы адамдарын башка жерге көчүрүүнү ишке ашырып кирди. Алардын негизги максаты башка жерге орустарды көчүрүп барып, Россиянын аянтын кеңейтип, алсыз аз элди өзүнө каратып, алуу болгон. Чын эле ошондой болду. Эзели орус буту баспаган жердин баары Россия өлкөсүнө көз каранды болуп калды. Столыпиндин реформасы кыргыздарга да таасирин алып келди. Кайсы учурда Түптүн айланасын да, андан берки Ак Суу жеринде орус бар эле. Бул жакка орустар келип отурукташа баштады. Караколдун айланасындагы Түп, Ак Суу аймагындагы кыргыздарды Нарын, Ат Башы, Ак Талаа жана башка жерлерге көчүрүү маселеси башталды. Каракол шаары борбор болуп, генерал губернаторго баш ийип калды. Орустар кыргыздарга каршы катуу эзүүнү киргизип кирди. Губернияда иштеген кыргыздар орустарга көз каранды болуп, алардын айткандарын кыңк этпей аткарып жатты. Ошолордун бири кадики Тилекмат акенин баласы Чыныбай болду ал Караколдо жер иштери боюнча иш жүргүзүп жаткан. Түп, Ак Суу тараптагы кыргыздарды алыс жакка көчүрүү башталды. Алдуулар калып, алсыздар көчүп кирди. Белек баатырдын тукумдары аларга каршы болуп, моюн бербей койду. Төрөкочкор атанын тукумдары жана Тынымсейит атанын тукумдары алыс жакка кетиш үчүн түбөлүк туруктуу жер издей башташты. Куржун атанын тукумдары Кичи- Жергес, Чоң Жергес жерин мекендеп турган алардын түбөлүктүү турагы ушул жер болмок. Бирок тагдыр бизди алыс жакка айдап сүрө баштады.
Биз эми бул баяныбызды токтотуп Көлөй атанын анча-мынча баянына кезек бере кетели. Калган баяндарды анан айтып берелик. Көлөй ата чоңоюп калганда биздин бабалар Ак Суудан сүрүлүп отуруп Жети Өгүзгө келишти. Ошентип алардын турмуштары ушул аймакта өтө баштады. Ушундай капсалаңдуу учурда Беккулу атанын тукумдары бир-бирине жардамдашып ынтымактуу жашап келишти. Тогу арыгына жардам берип, биригип жашоого аракет кылышты. Көлөй эс тартып үйлөнгөнгө убактысы жетип келатты. Баястан ата Көлөйдү жакшы көрчү анткени ал бир сөздүү келип, айтканын аткараар эле. Жана бир нерсени көркүнө чыгара жасоочу. Ар бир ишти жасап жатканда шашчу эмес. Комузду көркүнө чыгарып, кубулжута чертчү. Комуз, бешик, ээр боз үйдүн жыгачтарын жасап элдин алкышына нечен ирет ээ болбодубу. Анысы аз келгенсип, күлүк таптап, куш салганга ылайыктуу саяпкерлик жана мүнүшкөрлүк сапаты да жетиштүү болчу. Ал эртең менен апак-шапак маалында туруп, кечке чейин тынбай кибиреп иштей береер эле.
Күн ачык болуп теребел жашарып айлана эң сонун болуп турду. Бул жерге кээде-кээде гана нөшөрлөп жамгыр төгүп кетип, анан кайра ачылып кетет. Кечинде күн алоолоно батып, эртең аба ырайы ачык болоорун билдирип турду. Ушул күндөрдө Көлөй жыгач жонуп, ар кандай буюмдарды жасап башкаларга берет. Анын денеси ар кандай жонулган жыгачтын күкүмү болуп жүрөөр эле. Айланадагы эл Көлөйгө бешик, комуз, соку, сокбилек,кашык, чыны жасап бер деп келе берген.
Бир күнү аны ошол жердин байы Алдосбайдын баласы үйүнө чакырып келди. Алдосбай ошол жердин даңазалуу байы эле. Өз жумушун бүткөрүп, Көлөй анын үйүнө кечке жуук келди. Байдын үйү түзөң жерде жаратылыштын көркүн чыгарып аппак болуп турат. Көлөй байдын байлыгынан жана өзүнөн сүрдөп «мени эмнеге чыкырды»,-деп ар кандай ойлорду ойлоп анча жактырбады. Ал тартынбай эле чоң боз үйгө кирип келип байга ийлип салам берди. Бай Көлөйдү жактырып жанына отур,-деди. Бай Көлөй менен ар кандай окуяларды аңгемелиш отурду да, анын «Ортончу балам бар эле ошонун аялы төрөп, ага бешик жасап бер»,-деди. Көлөй ошону менен үйүнө кетип ал бешик жасоонун камылгасына киришти. Ал токойду аралап, керектүү жыгачтарды таап араалап үйүнө алып келип, балта менен жонуп жасоого киришти. Аны жасоо оңойго турбады, бир топ тер агызып эмгектенди анткени ал жөнөкөй адам эмес экенин түшүндү. Акыры бешик эң сонун жасалып бүттү. Оймо-чиймеси менен жасалгаланды. Аны терметкен эне ошол эле бешикти карап тургандай болду. Көлөйдүн энеси Акбала өтө ишмер, өтө акыл эси тунук жакшы ургаачы эле. Көлөй атын минип, бешикти өңөрүп, Алдосбай байдын үйүнө келди. Эшиктен аны жигиттери тосуп алды. Бир жигит бешикти көтөрүп, Көлөйдү үйгө киргизди, үйдө эки келин байдын байбичеси отурган экен. Бешикти көрүп бай сүйүнүп кетип:
– Ой, эң сонун жасалган тура, оймолору да өтө көөз экен, деги сен жыгач менен качантан бери илешип жүрөсүң?
– Мен эң биринчи коргошун куюп ийик жасоодон баштагам, анан комуз, анан барып боз үйдү жыгачтарын жасай баштадым, азыр баарын тартынбай эле жасай берем.
– Сен комуз жазасаң, комуз да черте алат турбайсыңбы?
– Ооба комузду көп эле аш- тойлордо кыз узатуу жерде чертип ырдап жүрөм.
Ошол кезде Алдосбайдын эки кызы боз үйдүн ичинде отурган эле экөө тең бир-бирине окшош сулуу кыздар экен. Аларга Көлөйдүн көзү чагыла түштү. Кыздар да Көлөйдү жактыргансып калды.
Алдосбай:
– Кана эмесе андай болсо, бизге комуз чертип берип көңүлүбүздү ач, – деп жүктүн бурчундагы комузду алып Көлөйгө берди.
Көлөй комузду бир сыйра байкап карады да, анан кулагын толгой шыңгыратып черте баштады. Анан бир кезде кулагын толгоп бүтүп, чоң күүлөрдөн чертип кирди. Үйдүн ичиндегилер тымтырс бир гана комуздун күүсү. Комуз үнү ай-ааламга кербен тартып кеткен кербенчидей алыска кетип бараткан жолочуларды элестетсе, бирде мал айдап бараткан адамдын элесин берет. Бирде түзөңдө ыргалган назик гүлдүн элесин даана берсе, бирде назик булактын шылдыр үнү чагылат, бирде жаап жаткан жамгырдын үнү угулса, бирде баланын назик добушу жаңырат. Бир паста күү чертилип бүттү. Үйдөгүлөр тымтырс мемиреп отуруп калды.
Сөздү бай айтты:
–Ырахмат балам комузду бабына келтирип черттиң, сен бул күүнү кимден үйрөндүң эле.
– Атам жакшы күүлөрдү чертет ошондон үйрөнгөм. Андан башка күү черткен комузчулар бизде көп эмеспи.
– Жакшы, жигитти өнөр сактайт деген кеп бар эмеспи.
Ошол кезде боз үйдүн эшигин бери туурда отурган эки кушту көрдү.
Көлөй куштарды көпкө карап калды.
– Беркиси, жүнү жылтылдап турат куштун кырааны ителги тура, мунун кармалганы канча болду, жаш эле окшойт үндөккө жакында эле келиптир, шумкардан шумкар туулбайт, ителгиден шумкар туулат,-деп кадимки мүнүшкөрлөрчө кеп куруп кирди. Алдосбай балага суктанып:
– Мүнүшкөрлүк жайың да барбы дейм?
– Ооба ата чоң атам чоң мүнүшкөр эле. Ал куш салганда жанына ээрчип алчумун. Кийин атамын кушун өзүм салып жүрчүмүн.
– Азыр муну салган эч ким жок. Мен эшиктеги бүркүттөр менен алек болуп жүрөмүн буга да көңүл буруш керек. Эгер сен кааласаң акың үчүн ушул куштун бирөөн албайсыңбы?
Көлөй бир азга ойлонуп калды да:
– Мейли ата сиз берсеңиз алайын, мен куш салган өнөрдүн баарын билем бул кыраан канаттууну көр кылбайм.
– Бизге соку, сок билек керек эле ошону да жасап бер.
– Макул ата бул кыраан экен. Мунун баасы кымбат болот. Бул кушту кармап аны таптаган үчүн канча убакыт кетти, баарын билип турам, айткаыңызды жасап берейин.
– Анда кушту качан алып кетесиң?
– Чоң атамын мээлейи бар эле ошону таап алып, эртең келип алып кетейин.
Көлөй байдын үйүнөн тамак ичип анан кетти. Жакшы башы оор токтоо, өңдүү бойлуу жигитти бай эмес байдын кыздары да жактырып кагансыды. Ошол иш ошол болду. Эртеси көлөй мээлейин кийин келип, жеерде аттын үстүндө кушту колуна кондуруп кетти. Алдосбайдын өңдүү түстүү татынакай улуу кызы Эркеайым аны боз үйдөн аркы кичинекей алачыктан жигиттин ар бир кыймылын суктануу менен карап турду. Ошол иш дагы ошол болду. Башкача такыр болгон жок.
***
Ошол жерде Теккара деген бай бар эле. Ошол байдын Гүлдана деген кызы Тагайберди деген адамдын баласына турмуш куруп, кызды эмки жумада узатат экен деген кабар чар тарапка тарап кетти. Чоң тойго даярдыктар көрүлүп жатты. Малы союулуп, боорсок бышырылып, узатуу үчүн келин кезектер, жигиттер камылга үчүн ары-бери чуркап, алыс жакын тааныштарга кабар айтылып жатты. Дөңдөн ары чоң боз үй тигилип, кыз-күйөө ойну ошол үйдө болмой болду. Селкинчек үчүн жыгачтар орнотулуп, ырчы, комузчулар үчүн оорунтуктар жасалды. А түгүл оюнга манасчылар да келип элге Манас айтып бермей болду. Анан акырын эки жума өтүп, ошентип кудалар келип той башталмай болду. Теккара да колунда бар бай эмеспи баардык камылганы жай-жайы менен бүтүрүп тойду улантуу гана жөрөлгөсү калды. Комузчулар, чоорчулар чакырылды. Айылдан жакшы комузчуларды издей башташты. Жүрүп-жүрүп отуруп эле Баястан уулу Көлөйгө барып такалды. Теккаранын бир жигити келип Көлөй менен саламдашып, ал жайды сурашып, тойго барып комуз чертип берүүнү өтүнөт. Көлөй макул болду. Айылдын байы чакырып жатса кантип макул болбойт.
Бул учур мал семирип нык болгон алтын күз эле. Эки жактын камылгасы толугу менен бүтүп, эртең той башталып, иш толугу менен шайма-шай болду. Той шааниси менен бир жумага созулат.
Ошентип шаан шөкөттү бай Тагайберди жакын туугандары менен күтүрөп, кудасыныкына келип түштү. Кыз менен күйөөгө арналып чоң боз үй тигилди.
« Алты бакан селкинчек», « Жоолук таштамай», «Ак чөлмөк», « Токту сурамай» жана башка оюундар ойнолуп жаштар чоң кумардан канды. Кыз жигиттер бир-бири менен таанышып кезектешип ырдап жатты. Ыр чыны узатылды, ким ырдай албай калса ал уят болот. Көлөй комуз кайрыктарын эң сонун чертип берип жатты. Ал ырдагандарга да комуз чертип ырдалган ырга эле күү кошуп чертип берет. Ал комуздун кайрыктарын эң сонун жаңылбай чертип калган эле кыз жигиттердин баары анын черткен өнөрүнө таң калып жатты. Улгайган адамдар сурап:
– Бул комузчуңар кайдан келген неме ченде жок өнөрчү го,– деп таң калат.
– Ой, бул биздин эле тууган Бугу эненин тукуму Бүтөбай атанын тукумдары Көлөй деген жигит экен.
Энелер суктана башташты:
– Атаңын көрү өнөрүңөн айланайын баланын колу алтын экен. Күйө бала кылып алчу эле жигит тура,– деп касиеттү энелер сугун артышат.
Ошентип той баардык шааниси менен уланып жатты. Балдар үчүн эки бай тең байлыгын аябады. Боз үйдө элечекчен энелер, ак калпакчан аталар узун маек сөзгө киришип, бир-бирине каалоо тилешет.
Жаштардын иши өзүнчө болуп, алар түн боюу ак чөлмөк, токту сурамай деги койчу ар кандай оюундарды ойношту. Көлөй бул тойго Эркеайым сулуу келдиби деп көз салып жатты. Эки күндөн кийин кеч курун Эркеайым сиңдиси менен келди. Тойдо кыздардын арасында отурган Эркеайымдын көзү Көлөйдүн көзүнө урунуша түштү. Алар бири-бирин жаземдебей таанышты. Кыз күйөлөр жаштар баардыгы чоң боз үйгө чогулуп ыр кезени уюуштурушту. Ырды той башчы жигит ырдап кезекти бир кызга берди. Ал укмуш ырдаган кыз экен. Кезекти токтобой эле Көлөйгө сунду, ал бир аз Эркеайымды карап алып, сүрдөп кетти да анан өзүн токтотуп, комузун күүлөп, улуу акын Арстанбектин « Тар заман» деген термесин жамгырдай куюулуштуруп төгүп кирди. Терме ырдалып бүттү, комуз да чертилип бүттү отургандар эмне кылаарын билбей бир тынымга тымтырс болуп калды да анан шатырата кол чаап кирди. Тойду алып баруучу жигит:
– Уул болбогсоң коё кал, өнөрдү баары ушул жигитте тура,– деди жапалактай мактап.
Калгандар кол чаап киришти. Той уланып, ыр бир кезде барып аяктады. Эми жаштар ырдай берип чарчады окшойт эс алып ары бери басып келүүнү каалашты. Көлөй Эркеайымга келип:
– Кичине басып келбейлиби.
– Мели эс алса, эс алып келели.
Экөө ээрчишип алып арыдагы суу жээгиндеги талдардын жанына келишти. Тоонун кичине суусу шылдырап агып жатат. Кереметтүү айдын толгон учуру. Жердеги чөптө айдын күмүш нурлары ойноп жатат. Арыда өскөн талдын жанында шылдырап булак агып, айлуу түн жаштарга кандай керемет. Айланада жаштардын үнү шаңк этип чыгып жаткан кыз күлкүсү. Көлөй менен Эркеайым эч нерсени сүйлөшпөйт эмнегендир бир-биринен сүрдөп жаткан шекилдүү кыздын жүрөгүнүн түрсүл какканы жигитке угулуп жаткансыйт.
– Үшүгөн жоксуңбу,-деди жигит.
– Жок үшүбөй эле турам.
– Түн жылуу болуп турат.
– Ооба, мындай айдын чыкканын биринчи жолу көрүп турам.
Көлөй күлүп:
– Мен биринчи жолу кыз менен айлуу түндө жолугуп турам.
Экөө тең кыраан каткы күлүп калышты.
Кыз күлүп, оң ийни жигиттин денесине жабыша түштү. Жигиттин боюу бийик колу-буту шадылуу эле, ага жараша кыз дагы ошондой болчу.
– Кечке туруп чарчап кеттиңби, жүрү тетиги жалпак ташка отуралы.
Экөө отурушту. Таш муздагыраак экен.
– Денеңе таштын муздактыгы өтпөйбү?
– Жок жылуу эле экен биз бир азга эле отуралы.
Алар жакын отурушту. Эки дене бир-бирине тийип ортодо кандайдыр бир жалын жанып жаткансыды. Ал экөө ушул жерде жанаша узакка отура бергиси келди.
Бир кезде ары жактан кыздын жаңырган үнү чыкты:
– Ой, комузчу жигит барсыңбы кайда кеттиң?
Экөө ылдам туруп, боз үйгө карай басышты.
– Ой, эмне кечиктиңер же үйлөнүп алдыңарбы?
Ал жерде турган жаштар жапырт күлүштү. Экөө адымдай той өтүп жаткан жерге келишти.
Ошентип той шааниси эң жакшы өттү.
Ушул түнү Көлөй менен Эркеайым биринчи жолу ай чыккан түнү жолугуп, биринчи жолу бетме-бет кезикти. Ушул түнү Көлөйдүн ыры анын черткен комузу айланага сүйүү ыры болуп жаңырды. Ушул түнү Эркеайым назик сүйүү ырын айланага созду. Ушул түнү береги эки жаштын кереметтүү тоюу болуп жатты. Ушул түнү жашоо да, сүйүү да токтобой уланып жатты.
***
Көлөй бул жерде өзүнүн жашоосун жакшы өткөрүп жатты. Кечке жаны тынбайт, же жыгач менен иштейт, же куш таптайт. Анын мурун эле жакшы көрүп келген бир иши бар эле ал күлүк таптоо.
Күндөрдүн биринде ушул жердин бир Аладакы деген бай кишиси бар эле ошого уук, кереге жасап берди. Аларды эң сонун келиштирип жасады. Бүткөндөн кийин Аладаакы карыя,– Кана уулум эмгегиңе эмне аласың,– деп тигиле карады. Аладаке бул жердин орточо байы эле. Көлөй ойлонуп калды да.
– Камбар ата тукумунан кайрылсаңыз болот эле,– деп башын жерге салды.
– Анда бир бээни кулуну менен ал.
– Мели байым, айтканыңыздай болсун.
– Тигине жылкылар турат барып тандаган бээңи ала бер,– деди.
Көлөй жылкыларды эки үч жолу аралап, акыры бир тайды, анан бир бээни алмай болду.
Ал байга келип:
– Байым мага бир тайыңыз жана бир бээңиз жагып калды,– деди.
Бай экөө жылкычларга басып келди. Көлөй жылкы менен тайды көрсөттү. Бай ойлонуп калды да:
– Кулундуу бээ албай калдыңбы, мейли тиги тайдын энеси эки-үч жылда анда-санда тууйт бирок кулундары күлүк болот. Ал эми бээ дайыма жорго кулун тууйт, ай болбостур, «Кара көйнөк» тукуму тандаарын тандапсың эми ала бер, бирок менин жумушум чыгып калса, дайыма бүткөрүп бер,– тандаганыңы алып кете бер,– деди.
Ошентип Көлөй тайды чоңойтуп аны күлүккө таптап жатты. Жаш болсо да чабандестиги бар эле, анан ага күлүк да жарап берди. Чукулда саруу уруусунун байынын ашында күлүгү чыгып келип элүү кой, эки бээ байге алды. Ал ошентип акырындык менен байлык топтой баштады. Бээси чукулда кулун тууп анысы чуркаса жорголоп чуркап артынан чаң чыгат. Ага эми бир гана үйлөнүү жагы калды. Ал өзү жакшы көрүп калган Эркеайымга көп жолу жолукту, Эркеайым да сага турмушка чыгам деп убадасын берди. Алдосбайга далай адамдар куда бололу деп келди. Бирок убадасын берген жок. Анткени анын кызы Эркеайым «мен турмушка чыксам Көлөйгө гана чыгам»,– деп туруп алды. Бай аялына нааразы болуп айтты:
– Ой бул кыз жыгач жонгон жардыга жармашып алды, быякта байлардын баласы турса, ушул жардыдан эмне чыгат. Жыгач жонуп отуруп бул качан байыйт.
– Бул карабет кыз айтканын бербейт андан көрө ошого турмушка берели, бирок бала да ары өнөрлүү ары эмгекчил экен буюрса, бат эле байлык чогултчудай болуп жатат. Ушул жагын ойлойлучу,-деп аялы орундуу сөздү айтты.
Бир аз убакыт өттү Эркеайым айтканынан кайтпады. Акыры ата кызынын айтканына макул болду. Ошентип замандардын заманында, жылдардын бир жылдарында Көлөй менен Эркеайым баш кошуп жашоонун ак жолуна аттанган экен. Ошол иш ошол болду. Андан башкача болгон жок.
«КӨНӨЧӨК»
Бүтөбай ата балдарын үйлөнтүп өстүрөм десе эки көзү төрт болчу эле.Кыргыздар ары жылып, бери жылып, калмак, кара кытай, уйгур, казак чапкынында калып, алар менен кармашып, бирде бөксөрүп, бирде көбөйүп жүрүп отурду. Ошентип ар бир кыргыз тукум калтырып, кыргыз элин жок кылбай сактап калсам деген ойдо болду. Алар байыркы ата-бабаларын жерин сактап, конушун коргоп,«биздин журт жер үстүнөн жок болуп кетпесин» деп ойлонду. Беккулунун уулдары конуштаган Чоң Жергес, Кичи Жергес жери артта калды. Адамдар ал аймактын жайнаган жерин бөксө тоолорун, токойлорун, шаркырап аккан сууларын түштөрүндө гана көрүп калды. Балдары тай минип чаап бараткан жерин, көпөлөк кууган аймактарын, козу улак кайтарган жерин түштөрүндө көрүп, төмөндөгүдөй ырды сызылтып ырдап калышты:
Көктөн учкан жагалмай,
Жагалмай канат кага албай.
Жетимсирейм жалдырап,
Жергес жерге бара албай.
Ушул армандуу ыр алардын жүрөгүндө жаралып өзүнчө бир арман болуп калды. Жигиттер ата бабасы өскөн жерин сагынып куса болушту. Туулган, өнүп өскөн аймак деген оңой эмес экен. Бүтөбай ата төрт уулду болбодубу, алар: Баястан, Мамай, Садык, Карач.
Биз мындан аркы баяныбызда Карач атанын балдары жөнүндө бир тамашалуу түбөлүк эсте кала турган ары күлкүлүү ары армандуу, Беккулу атанын тукумдарынын ар биринин эсинде калган бир икаяны эске сала кеткибиз келип турат. Аны биз эске салбасак анда биздин баяндаган санжырабыздын тузу кем болуп калышы ыктымал. Карач атанын: Жантай, Талканбай, Төрөкелди деген балдары бар экен. Карач ата тагдыр берген ушул балдарымы эл теңдүү чоңойтуп, өстүрөм десе эки көзү төрт болуптур. Ал бир күнү талаада кой кайтарып жатып бир түш көрөт. Түшү мындай экен. Беккулу да, Бүтөбай да куш салчу эле. Өзү да түшүндө куш салып жүргөн экен. Анын үч кушу туурунда отуруптур. Ал ойлонот «куштарым туурда отура берип чарчады, обого учуп канат кагып сергип келсинчи» деп ойлонот. Үч кушун байлоосунан чечип, «кайра мага аман-эсен кайтып келгиле»-деп асманга учурат. Үч кушу канат кагып, теңир обону карай сызып кетишет. Бара жатып айбаттуу үн берет. Бир кезде асманды караса куштардын кайтып келе жаткан карааны көрүнөт. Ата «куштарын сергип кайра өзүмө келаткан экен» деп кубанат. Ошол сапар кеткен куштардан экөө аман-эсен кайтып келип бирөөнөн кабар жок. Эки кушун туурга кондуруп коюуп, үчүнчү кушун күтүп жатат. Куштан дарек жок такыр келбейт. Күтөт. Күтөт такыр келбейт, ал бир кезде ойгонуп кетет. Анан эле түшүн ойлоно баштайт. Эмне үчүн? Карач ата койлорун айдап үйүнө келип көңүлсүз үңкүйүп отурду. Аял эринин көңүлсүз отурганын көрүп:
– Эмне болду деги малың аман-эсенби?
– Аман эле бирок талаада жатып, бир түйшөлө турган түш көрдүм.
Аялына көргөн түшүн айтып берди. Экөө тең ойлонуп калышты. Жантай менен Талканбайдын балдары бар. Ал эми Төрөкелдичи… Али үйлөнө элек. Экөө баласынын бойдок жүргөнүнө бушайман болуп калды.
Эртеси ата жампая тартып жеерде атын минип, бойдок баласын үйлөндүрүш үчүн эки жактан кыз издеп чыкты. Тамыр таанышынан, агайын сөөктөрүнөн бойдок баласынын жөнүн айтып жүрүп отурду, жүрүп отурду. «Төрөкелдим эле үйлөнсө санаам тынган турат. Ал үйлөнүп аталык карызыман кутулайын»,-деди. Жол жүрүп отуруп ал жатакчы Жаамбай аяшыныкына келиптир. Жатакчы Жаамбай эми эле талаадан кайтып эс алып отурган болчу. Жаамбай элүүдөн чукулда эле ашкан кара-тору адам эле. Өмүрүндө оозунан жаман сөз чыкпаган, адамга жаманчылыгы жок, жайдары башкаларды куудул сөзү менен күлдүрүп жүрчү.
– Ой кел, Беккулунун тукуму «Кара көйнөк» арпа өнгөн талаада эмне издеп жүрөсүң, азыр арпа быша элек, бышкыча көп бар,-деп күлүп калды.
Карач ата да ага тамашалай жооп берди:
– Эмне издемек элем курсак ачты, алым качты, кара аяк толтура жарма ичип, карт-карт кекиргим келет.
– Ошол эле болсо эчтее эмес, эгин өсүп турганда жарманын иши оңой.
Экөө тең жарпы жазылып күлүп калышты. Карач чери жазылып, барбалаңдап:
– Эмне издемек элем. Жанакы үч баланын экөө үйлөнүп, небере жумшап калдым, Төрөкелди баламын колуктусу жок ошого аял издеп чыктым жашы да өтүп баратат. Ошол үйлөнсө санаам тынып жакшы болуп калат элем.
– Баланы үйлөндүрүш атанын милдети ошол милдетиңен кутулайын деп чыккан турбайсыңбы, эл журт турат, сага ылайыктуу келин табылат. Табылбай коймок беле.
Экөө көп нерсени сүйлөшүп отуруп акыры бүркүтчү Солтонкелди карыянын тал чыбыктай ийилген эстүү Шаакүл деген кызы бар эле. Алар ошого токтолушту.
– Каке дагы бир күнү экөөбүз Солтонкелдиникине баралы бүгүн кеч кирип кетти,– деди.
Ошол ошол болуп, Карач ата кой короого келген маалда үйүнө келатты. Ал аралдагы койду короого кошо айдай келди. Аялы «эмне сөз айтаар экен»,-деп күтүп жатты.
– Буюрса уулуңа колукту табылды, бүркүтчү Солтонкелдинин кызы Шаакүлдү келин кылып алмай болдук.
– Ой, анда жакшы ал энемин тайлары болот. Ырас мен тайэжеми келин кылып алат экем,– деп кубанды.
Ошол ошол болуп андан үч күн өттү. Карач жатакчы Жаамбайды ээрчитип, Солтонкелдинин үйүнө түштү. Үйүнүн сыртында бүркүт, куштардын түрү конуп отурат. Бул адам кыраандардын тилин билген мүнүшкөр адам эле. Турмуш ошондой болуп жатпайбы, бир иш менен эмгектенбесең сен кантип жашамак элең.
Мүнүшкөр карыя шибеге, көгүн алып бүркүттүн томогосун жамап отурган экен. Үйдө ат алчу бала жок экен экөө аттан түшүп чылбырды казыкбош чалып мамыга байлап, карыяга сылыктык менен салам беришти.
Келгендер боз үйгө киришип чай ичишип, ар кайсы көрүнүштү, аба ырайын, элдеги окуяларды сүйлөшүп отурушту.
Бир кезде Карач:
– Солтонкелди аба балдар, кыздар чоңоюп колубуз узарып келатат го.
– Ал жагы жакшы кудайым ушулардын жаманчылыгын эле көрсөтпөсө болду.
Сөзгө Жаамбай жатакчы аралаша баштады:
– Аба тамакты даамдуу кылган туз, алысты жакын кылган кыз,– дейт.
– Касиеттүү аба сиздин Шакүл деген ай чырайлуу кызыңыз бар экен ошону биз бүлө кылып алалы дедик эле,– деди Карач жайдары кубана тигил кишинин көңүлүн алып.
– Аны эми өздөрү билсин эки баланы жолуктуруп көрөлү мамилеси келсе, үйлөнсүн күйөөгө бербей мен аны жигит кылып алмак белем. Атанын оюу кызым бактылуу болсо эле,– дейт да.
Булар бир четинен сөз бектип, экинчи четинен балдардын каалосуна коюушту. Ошол иш ошол болуп, андан башкача болгон жок.
Эртеси Карач атанын аялы Төрөкелдини ээрчитип алып, Солтонкелдинин үйүнө келди. Кан куда Карач атанын аялынын жакын тайлары экен. Алар туугандык жол менен жакшы аңгемелешти. Кыз дагы Төрөкелдини жактырып калды, эми калыңы үчүн Карач кудага мал айдатып, анан бара-бара алыш-бериш бүтүп, кыз узатуу иши гана калмак. Убакыт жылып, он күн өттү. Төрөкелдини күйөөлөтүп, кайнатасынын үйүнө жибермей болушту. Күйөө баланын кийминин баарын жаңылап, чакчайта кийиндирип, минген атынан өйдө жараштырып, башына чакчырылта калпак кийгизип даярдашты. Бир гана жаман жери күйөө бала өтө жоош сөдү сүйлөөнүн да жөнүн билбейт. Бирдеме десе эле кой, уй, жылкы кайтарганын эле сүйлөп туруп алат андан башка сөздүн жөнүн билбегендиги жаман болуп жатпайбы. Ата-эне ойлонуп, буга тамашөкөй күйөө жолдош тапкысы келди. Антпесе Төрөкелди кызга кайындарына эмнени сүйлөп бермек, «Сөзгө сөлтүк, кепке кемтик жагы билинип калбаса экен» деп эне байкуш кабатыр болуп турду. «Эптеп келин кылып алсам экөөн өзүм тарбиялап алаармын» деп жакшы ойго термелет. Экөө ойлонуп-ойлонуп өтуруп күйөө жолдош да тапты. Ал Талканбайдын жакындары Шакенди табышты. Шакен ары сөз билги, ары куудул, ары тамашөкөй, ары элди бириктирип сүйлөгөн элчилик жайы да бар эле. Төрөкелдиге энеси:
– Балам сага күйөө жолдош табылды.
– Ал ким экен.
– Талканбайдын кайнагасы Шакен.
– Ал мени менен барып эмне кылат. Андан көрө өзүм эле барсам эмне болот. Мен аяктан эмне иш кылам.
Ата менен эне боору эзилип күлүп калышты:
– Сен эмне кылмак элең, күйөө бала болуп созолонуп жүрөсүң.
Ата менен эне дагы күлүштү.
Ошентип эртеси күйөө жана күйөө жолдош жолго чыкты.
Алар Солтонкелдинин үйүнө кечкурун келишти. Күйөө жолдош менен күйөөнү кичинекей боз үйгө киргизишти. Кыз келиндер күйөө баланы көрөбүз деп келип жатышты. Күйөө жолдош көзүн ирмеп шыпылдап сүйлөсө жөн эле тилинен чаң чыгат. Ал эми күйөө бала кыз келиндерди карап эси ооп калгансып, улам-улам эстеп оозун ачып аңырая отурат. Ошол кыздардын арасында бир шумпай кыз бар эле:
– Жездеке, кулагыңы бери тосчу мен жездемин кулагын кызарта чойгум келет,– деди бир шумдукту баштап.
Төрөкелди эч нерседен капарсыз башындагы калпакты ары коюуп, кызга башын тосту. Баардыгы кыраан каткы күлүп калышты. Кыз жездесинин оң кулагын кармап чоё баштады. Ал кулакты катуу чоюп жиберди окшойт:
– Кокуй акырын чойгун, кулагым катуу ооруп жатат. Баардыгы кыраан каткы күлүштү. Күлбөгөн киши жок. Кыз жездесинин кулагын коё бербей дагы катуу чоё баштады.
– Ий, ооруп кетти акырын чойгун дебедим беле,-деди жезде баардыгы дагы күлүп жатышты.
Кыз кулакты чойгонду акырындатып калат, ал кезде Төрөкелди кыйкырбай токтоп калат. Кайтадан катуулатат күйө бала кыйкырып кирет.
Ошентип жезде менен шум кыз элдин көзүнчө мышык-чычкан ойношту. Шаакүл күйө баланын абалын көрүп жылдызы жерге түшө баштады. Муну билген кыраакы жеңе: – Кызыке эмнеге капалуусуң, күйөө бала кол бала экен ичинде такыр арам кири жок жаш баладай экен муну өзүңө тушташтык кылып тарбиялап ал. Күйөөң кызыл камчы болсо эмне кылат элең, жаман болмок. Анын үстүнө кудагый атамын жакын жээни экен, ал сени эч убакта кор кылбайт. Сага ошол эле керек. Келиндин акылдуу кебин угуп, Шаакүл тынчып кайра жайдарылана баштады.
Кыздар, келиндер күйө баланын сырын билип ошол түнү түн ортосунда тарашты. Эртеси болду. Эртеси үйдө эки-үч эле киши калды ага менен жеңе бээ сааганга кетти эле ошол кезде шум Шакен дагы бир жорукту ойлоп таба койду. Ал Төрөкелдиге арыдагы илинип турган көнөчөктү алдырып келип, – Кел каймак жейли, курсак ачты,– деди. Эч нерседен капары жок бала кыял Төрөкелди колу менен уучтап каймакты жеп жатты. Бир кезде Шакен –тиги бычакты алып кел,-деди да – Көнөчөктү оозун кесип жибер,-деди. – Ой, кокуй ээси урушпайбы,– деди. –Жок урушпайт, күйөө бала салт боюнча ушундай кылыш керек,– деди. Экөө кесилген көнөчөктөн каймакты аябай жешип аны чыктандын түбүнө коюуп койушту.
Жеңе бээни саап келип чыгдан жакты караса эле кесилген көнөчөк. Жердин баары каймак. Эмне балакет болду, ит кирдиби,– деп ойлоду.
Жеңе Шакенден сурады:
– Ой, күйө жолдош көнөчөктөгү каймакты жепсиңер аны кеспей эле жебейсиңерби, ошол дагы болмок беле,-деди жылмая күлүп.
– Күйөө балаңар ачка болуп көнөчөктөгү каймакты жеп жатып, көнөчөктөн колу чыкпай калганда мен араң дегенде бычак менен көнөчөктү тилип чыгардым,– дейт. Келин чочуп кетип:
– Койчу күйөө жолдош ошол дагы болмок беле.
– Чоң киши калп айтмак беле, муну жеңеке эч кимге айта көрбө күйө балаңар жөнүндө лакап тарап кетет,-дейт куудулдана.
Шум Шакен баарын жасап коюуп билмексен болуп калат.
Ошентип күйөө жолдош менен күйөө кайра өз үйүнө кетишет.
Кыз менен жигит үйлөнөт. Чоң той болот. Ал тойго көп эл катышат. Үйлөнгөндөр бактылуу өмүр өткөрөт. Кыз жоош күйөөнү өзүнө жаккандай кылып тарбиялап алат. Алар узак жыл бактылуу жашаган экен.
Бирок баягы окуя жөнүндө жеңе элге айтып жиберет. Ошондон улам күйөө баланы «көнөчөк күйөө бала» деп аташат. «Көнөчөк» деген ат жалпы Беккулу атанын тукумуна тарап кеткен экен. Мурун « Кара көйнөк» деген атыбыз болсо, эми балакет болуп, ага « Көнөчөк» деген ат жармашты да кетпей калды ошол бойдон такыр кеткен жок. Мейлм эмне десе да ошол ыйык ат бизге жармашып келе берсин. Жалпы элибиз аманчылыкта ден соолукта, журт аман-эсен эле болсо болду. Андан башка эмне демек элек. Малыбыз көп болуп, көнөчөктө каймагыбыз толо болсун биз аны кол менен эле жыргап жей беребиз. Көнөчөктөн колубуз чыкпай калса аны тилип туруп чыгарып алабыз.
Жесең ширин татыган,
Көнөчөктө каймак бар.
Мээрим чачкан Беккулу эл,
