Кадыр Абакиров
Бабалардын Урпагы. 3 китеп
***
Асылбектин Абдырасул,
Бир үйдөн эки уул,
Эки уул оңой бекенби?
Түтөп кетти дүйнө күн,
Асманга учуп кетти окшойт,
Арбын жагы дүйнөнүн.
Дүйнө деген курусун,
Эки уулдан айрылып,
Агалары жабыр тартты,
Арман алат кокуй күн!
Бир жери кем дүйнөнүн.
Атыгай Колот, Жол Колот,
Айдың көлгө каз конот.
Абалардан айрылсак,
Ак жашообуз не болот?
Тектир-тектир-тектир саз,
Тешик Көлгө каз конот.
Теңтуштан-теңтуш айрылса,
Деги эле жаман иш болот.
Урчук-урчук аскалар,
Учуна барып куш конот.
Уулдан эне айрылса,
Убайымдуу иш болот.
Керме-керме керме тоо,
Керме Тоого куш конот.
Кеткендерден айрылсак,
Кейиткен жаман иш болот.
Адырдагы текени,
Азгырып айдап келейин.
Армандуу кезде жок болгон,
Абалардан кабар берейин.
Каадалуу жазда жол кеткен,
Карачтан Кудайберген,
Кейишке салып туугандарын,
Кеткен бойдон келбеген.
Ачык айрым жайдары,
Аалынын Садыры,
А да келбей калдыбы?
Аралап туулган аймагын,
Ага-ини болуп бир өскөн,
Эшек минип жолдордо,
Ээрчишише бирге өткөн.
Балалыгын Көңдөйдө,
Баё чагын жөнөткөн.
Такиш менен Саякбай,
Кан күйгөн майдандан,
Келбей калды кудай ай!
Талканбайдан Кусейин,
Ыбыкенин Апили,
Бул тарапка келеби,
Көрбөй такыр калдык го,
Көркөм чачкан эрлерди.
Кайта айтамын арманды,
Агалар унут калабы,
Бу дүнөдө табылбас,
Кайра экинчи жаралбас.
Каадалуу Көңдөй уланы,
Кабыл менен Барыктабас,
Агарып таңдын атканы,
Кызарып күндүн батканы.
Кылымга татыр эрлерди,
Кыдырып чыксам табамбы?
Уулдардын атасы,
«Уландарым келет» деп,
Эки туйгун таптаган,
Элден окчун бактырган.
Кабар катты бере албай,
Карарып кара жол жатты.
Айдыңдуу уулдар келбеди,
Ата кушун агытты.
Кат кабарын бере албай,
Карарып кара жол жатты.
Жаратылыш ыр терметип,
Ушунчалык сырдуудай.
Туулган жерге кайтып келип,
Сыбызгытып чоор тартпайт.
Сырдыбай менен Абдырай.
Эстеп эки баланы,
Акмат чал такыр кайгырды.
Ак Эчкиде чуу барбы?
Ала Тоону күүгө салып,
Сайрап жаткан улары.
Турусбектен: Шейше, Темиркан,
Эки уулдан үн чыгабы?
Эки уул үнүн бербеди,
Энекесин күттүрүп,
Эңсеген жерге келбеди.
–Эй, иничек, иничек,
Кимди издеп жүрөсүң?
Айдың талаа, түзөңдү,
Аралап алып өтөсүң?
– Капам менин бир далай,
Эки агам бар эле,
Төлөн менен Карыбай,
Самен чалдын уулу эле,
Көрдү бекен ким бирөө?
–Эки агаңды көрбөдүк,
Андан башка не дейбиз.
Кайтпай калды согуштан,
Кара кагаз бергенбиз.
Касиеттүү жер делет,
Калдайган Көңдөй байыртан.
Көңдөйлүк болуп аталган.
Казак менен Кабакан.
Уулдары Сатынын.
Булар да келбей калышкан.
Эки агама эстелик деп,
Ушул ырды жараткам.
Токбайдан үч уул бар,
Үчөө үч ат минди эле,
Кара Колот жолун өрдөп,
Кан майданга кетти эле.
Небак бүткөн майданда,
Үч жолочу келе элек.
Кеткен бойдон айлына,
Келип салам бере элек.
Башына үйүп кайгыны,
Ата-эне жаман кайгырды.
Агат көлдөп көз жашы,
Аппак болгон чачтары,
Тирүүлөй көрүп азапты,
Ушунчалык чарчашты.
Малын багып оокат кылган,
Маамбектен эки уул бар.
Мукамбет менен Мустаке,
Кан майданга кетеерде,
Эки уулга арнап ата-эне,
Эки терек тикти эле,
Саатты кууп күн өттү,
Күндү кууп ай өттү,
Айды кууп жыл өттү,
Эбегейсиз закымдап,
Элек элеп заман өттү.
Эки уулдан дарек жок,
Дарек эмес кабар жок.
Эки терек дүпүйүп,
Алыс жактан көрүнүп,
Карап эки теректи
Ата-энеси жаш төгүп,
Алар эчак жок болушкан,
Алтын башка кайгы үйүп.
Атаны кокуй кор дүйнө,
Кор дүнө эмес жок дүйнө.
Калдайып көктө көрүнүп,
Каргалар учуп каркылдайт.
Кайгырган менен айла жок,
Кайрандар эми табылбайт.
Жон-жондордон көрүнүп,
Жорулар учуп салпылдайт,
Жооткон менен айла жок,
Жоголгондор табылбайт.
Эчен-эчен эр өттү,
Эр өтпөсө ким өттү?
Асман толгон ызы-чуу,
Айгайлаган чуу өттү.
Алдыда баштап жол салып,
Ат көтөргүз бирөө өттү,
Манас айтып бапылдап,
Шумдуктана шаңкылдап,
Бакир талант дагы өттү,
Комуз черте, үн салып,
Кой десе болбой, күү чалып,
Күрөңкөйдөн Касейин,
Күмүш үндүү бу өттү.
Керүү белди жайлаган,
Керилтип жылкы айдаган,
Кетирекейден эки уул бар,
Майданга кетип калышты,
Керүү бели жайлаган,
Кезинде тартты азапты.
Сүйдүрүп айткан макалды,
Сүйөрдөн Ыманаалы,
Ары куудул тамашачыл,
Адылдан Жылтыр бу өттү.
Адамда жок тамашачыл,
Аалынын уулу Асанаалы,
Манчыркап такыр шашылбас,
Манапбайдан Үсөнбек,
Чоң кыргында окко учту,
Тайманбас эрлер көрдү го,
Тагдырга жазган буйрукту.
Адырдан учкан чакчыгай,
Арылап учат карматпай.
Калган экен агалар,
Кайра артына кайрылбай.
Кара суудан учкан каз-өрдөк,
Каркылдап учуп өйдөлөт.
Алыска кеткен сапарлап,
Агалар эми көрүнбөйт.
Аскада турган жагалмай,
Ашыгып канат кага албай.
Туйгундар калды келе албай,
Тууганга салам бере албай.
Төрдүн башы Ат Жайлоо
Андай жайлоо кайда бар.
Каармандарды эстейли,
Мына ошондон пайда бар.
Алыс кеткен жоокерлер,
Тууган жерин сагынат.
Кубанып эстеп аларды,
Кусалык менен ыр кылат.
«Сагынычым зыпылдайт,
Учкан кушка жеткирбей,
Урумда жер болбостур,
Ушул Көңдөй жериндей.
Кара Каман ашуусун,
Калтырбай эстей берели.
Бир боорум Көңдөй жерине,
Бир барып салам берели!
Көл Төр ашуу тайгалак,
Көргөн адам жалтайлайт.
Көңүлдө калган жан досум,
Көзүмөн учуп баратат.
Чабалакей учкул куш,
Чарчадым кууп жете албай.
Көөдөндө чоң муңум бар,
Көңдөйгө бир жете албай».
Сары тору ат минген,
Сатыбалдынын Райы.
Бапайдын Касымаалысы,
Шабдан уулу Байбосун,
Турусбек уулу Темиркан,
Дагы канча жандар бар.
Абалтадан келаткан,
Арылбаган муңдар бар.
Малын айдап кайырган,
Өз ишине тың чыккан,
Мантикеден Ыйманкан.
Тагдырдан көрүп буйрукту,
Табылбас эрлер окко учту.
Азамат эрлер кеткенде,
Арпа Тектир жер калды.
Каадалуу өмүр сүргөн,
Кара Көңдөй бу калды.
Көөнөрбөс эрлер кеткенде,
Көп жашка барган чал калды.
Ак элечек оронуп,
Айдыңдуу эне жаш калды.
Алыска аты таанылган,
Акбоз жорго ат калды.
Жергеми күүгө бөлөнтүп,
Жер Үй деген суу калды.
Тайманбас эрлер кеткенде,
Тарам-тарам бел калды.
Созулуп бийик аскасы,
Сорок Ташым ээн калды.
Көөнөрбөс эрлер кеткенде,
Көк Сай деген суу кадды.
Көкдөйгө чыккан атагы,
Көк аргымак ат калды.
Айлынан эрлер кеткенде,
Ак Кайкы деген жер калды.
Алысты карап телмирип,
Айнектей сулуу жаш калды.
Аларды карап элейип,
Алайган көзгө жаш келип,
Алты жашаар асыл уул,
Айтылбаган кеп калды.
Акбозчон эрлер кеткенде,
Тешик -Көлүм бу калды.
Көлдө сүзүп көрүнгөн,
Көркөмдүү өрдөк каз калды.
Асылдарды узатып,
Кайрымдуу эже-карындаш,
Кара көзүн жащтады.
Боорлорум алыс кеткенде,
Борду деген жер калды.
Боорун араң көтөргөн,
Боз балдар эми жаш калды.
Кайрат күчтөн эчак тайган,
Кары-картаң чал калды.
Имерлиштен эрлер кеткенде,
Иймек деген жер калды.
Ийнинде турган жүгү көп,
Инилер эми жаш калды.
Каадалуу эрлер кеткенде,
Кара- Каман жер калды.
Ээрчен аттар туяк кагып,
Ээсин жоктоп окуранды.
Шарактап эрлер кеткенде,
Шагылдуу бел ээн калды.
Чатыраган жаштык мас,
Чатыр -Таш деген жер калды.
Каадалуу эрлер кеткенде,
Кайгысы жок ким калды?
Көөнөрбөс эрлер кеткенде,
Көнөчөк деген эл калды.
Жарашыктуу кыйры алыс,
Жарыктык Көңдөй жер калды.
Көсөмдөрүн узатып,
«Көзгө чабаар» эл калды.
Кайрандарын узатып,
Капасы жок ким калды.
Ой, капасы жок ким калды?
Миңжашардын Акматы,
Арпа Тектир жайыттан,
Адырда малын калтырган,
Кан майданга жол алган.
Кагылыш кан майдандан,
Келбей калды айлына.
Ата-энеси кайгырып,
Аябай батты кайгыга.
Сыдыктын эки баласы.
Кан майдандан жок болду.
Капага батып ата-энеси,
Кайгысы ташып чоң болду.
Токторбайдын Аалыса,
Тоодо жылкы кайырган.
Анын сүйкүм дабышы
Айланага жаңырган.
Ыстамдын уулу Жаамбай,
Набыт болду кайта албай.
Ыйманы ысык пенделер,
Алыста калды карылбай.
Мергенбайдын Ыманы,
Самен уулу Төлөбай,
Келбей калды кудай ай,
Кайгыбыз биздин ушундай.
Башында шайдоот жаралган,
Курумшудан Кабакан.
Кабары жок алыстан,
Канчалык да тыңшасам.
Ордобай уулу Үсөке,
Сакиден Асанбай,
Баатырлардын баардыгы,
Келбей калды кудай ай.
Кармашта намыз алаары,
Сыдыктын Жоодаты,
Жары калды телмирип,
Берген жок ага кабарды.
Учуп өткөн жалын жаш,
Теңизбайдан Барктабас.
Кайра экинчи кайрылбас,
Кабарын бизге таратпас.
Артында жалгыз баласы,
Бул жакка улам бөлүнүп
Турган эле санаасы.
Кулеттин уулу Турдубек,
Баласы, жары күтсө да,
Бул жакка кабар берген жок,
Ушундай тура дүйнө шок.
Саманчынын топ жылдыз,
Сапарлап жол чегет,
Саргайып күтүп жатса да,
Сагынып ырга салса да,
Сапарга кеткен жоокерлер,
Сагынган кезде жол келбейт,
Саргайтып неге кечигет?
Чоң чоку жактан нур бере,
Чолпон жылдыз чачырайт.
Чогусу менен жол кеткен,
Чоо жайы кетпес элестен,
Чолпондор неге жол келбейт?
Ааламдын нак ортосу,
Алтын казык жылдызы,
Аркы жактан чачырайт,
Абыр-шабыр ат минип,
Ат минсе да бат минип,
Алыс жакка жол кеткен
Абалар эми кайрылбайт,
Сары Аркар жылдыз батканда,
Таң агарып атканда
Майдандагы агаларга,
Чабаганды чаптырдык.
Чабаган чарчап барбаптыр,
Жетпептир берген кат кабар,
Агалар келбей калыптыр.
Алаштын Мисасы,
Ачык айрым жан эле.
Бир үйдүн ичинде,
Көкүрөк күчүк жан эле.
Алыс жакка кетеерде,
Апалары калды эле.
Кан майданга кетеерде,
Кандаштары калды эле.
А да келбей кайран эр,
Арманга бизди салдыбы,
Жол улап келбей калдыбы?
Караан болуп артында,
Каргадай бала калдыбы.
Жылганын куму эшилет,
Жылжыган суу эзгилейт.
Көңдөйдөн кеткен уландар,
Көрүнөбү ким билет?
Тектирдин куму жешилет,
Теминген суу жешкилейт.
Агалардан кабар барбы,
Анын жайын ким билет?
Тектирден теке өткөндө,
Тектирдин чөбү эшилет.
Теңтуштардан кабар барбы,
Тек жайын анын ким чечет?
Күн нуруна жылтылдап,
Күмүшкө-күмүш кошулат.
Күлүстөндөр кеткен жак,
Күңгөйдөн ары созулат.
Ай нуруна жылтылдап,
Алтынга алтын кошулат.
Асылдар узап кеткен жак,
Айылдан ары созулат.
Адырда жатат кашка жол
Ал кашка жол нени айтат.
Айланып узап жол кеткен,
Абаларың кайрылбайт.
Осмондун эрке баласы,
Кайрылып келбей калыптыр.
Кайгыны элге чачыптыр
Курумшудан Байтур бар,
Кайдын уулу дагы бар,
Тирүүсүндө көргөнбүз,
Тапай уулу Жүдөмүш,
Байтемирдин уулу бар,
Кайрылбай калды канчалар,
Дагы канча жандар бар,
Ат көтөргүс арман бар.
Кашкарга кеткен досума,
Кат жазсам кабар берген жок.
Кайып болгон абалар,
Кайрылып бизге келген жок.
Анжиянда досум бар,
А да кабар берген жок.
Алыска сапар жол кеткен,
Абаларым келген жок.
Беш тогол болбой бел чечпейм,
Жаз келген чакты эсептейм.
Жаадыраган жаз чакта,
Жаркындарга багыштап,
Жаратып ыр чиймелейм.
Ай менен жылдыз тогошот,
Айдыңдуу тоодон жел согот,
Агалар кетти майданга,
Арман күн кандай күн болот?
Жаалы катуу суук болгон,
Жалган куран айы бар.
Азаматтар кетишти,
Алдыда кандай күндөр бар?
Тогуз тогол айында,
Тоңдун жерин аралап,
Тору ат минип сабалап,
Алыскы кан майданга,
Агалар кеткен ыраактап.
Андан бери закымдап,
Айланып учкан канча убак,
Ой, айланып учту канча убак.
Ай, Үркөр жылдызга
Акырын барып жакындайт.
–Азаматтар келеби?
Акырындап кеп таштайт.
–Агаларың келет,-деп,
Үркөр жылдыз жооп айтат.
Абалар али келе элек
Арылдап учту канча убак.
Ай жаңырган убакты,
Ай арасы дечү эле.
Агаларым сапар барып,
Кайсы өтөккө кончу эле?
Аймактагы өтөктөрдүн,
Аралап баарын карадым.
Карасам да таппадым,
Кандаштардын караанын.
Байркыны айтпасак,
Башталманын баары өчөт.
Абалкыны айтпасак,
Абалардын аты өчөт.
Кылымдардан келаткан,
Кыйма-чийме даңкы өчөт.
Байыркынын тарыхын,
Баштабаска амал жок.
Эзелкинин тарыхын,
Эстебеске чара калган жок.
Ой, эч деле амал калган жок.
Борду менен өтөөрсүң,
Ботолуу төө жетелеп.
Боорлоруңу эстей жүр!
Боордошум шоңко тууганым!
Кулгуна менен өтөөрсүң,
Кулундуу бээ жетелеп.
Кулундарыңы эстей жүр!
Курумшу, кыпчак тууганым!
Бүлөөлү таштан өтөөрсүң,
Бүлөөлү журтту көчүрүп,
Бүркүттөрүңү эстей жүр!
Бүтөбай, саруу тууганым!
Оо, Бүтөбай, Саруу тууганым!
Улуу тоонун боорунан,
Улар кушту кармабайм.
Улар кушту кармасам,
Балапаны жайраган.
Барандуу учкан бүркүттүн,
Балапаны жетилген.
Керилип учуп зоокадан,
Кең мейкинди жиреген.
Жоокердин калган балдары,
Жоокер болуп жетилди.
Кооп туудурган азаптан,
Коргоп турат мекенди.
Сапардап жалгыз жолочу,
Сабына келип кошулган.
«Кара көйнөк» журту өсүп,
Каадалуу жерим толкуган.
Ой, каадалуу жерим толкуган.
Көзү өтүп кеткендерге,
Кайгырып куран окуйлу.
Алардын тагдыр жолдорун,
Аңдабай кантип коёлу.
Алар тирүү болгондо,
Жүрмөк болчу биз менен
Жүзүн көрүп күн нурунун,
Жүздөшүп турмак эл менен.
Алар тирүү болгондо,
Көңдөй жери байымак.
Көөдөнгө батпай кубаныч,
Кара көйнөк шаңданмак.
Жазмыш экен не кылалы,
Жараткан бизден айырды.
Эл алдында алардын
Элесин эстеп сыйлайлы.
Көзү өтүп кеткендердин,
Топурагы торко болсун!
Урпагы, урук, тууганына
Улукман аке жар болсун!
3-БӨЛҮК
ЭЛЕСИ ТУРАТ ЭСИМДЕ
Дүйнө- өмүр уул бердиң, бала бердиң,
Дүйнө-өмүр алоолонуп жана бердиң
Неге сен алыс кеткен сапарыңдан,
Ээри жок жайдаклаып кайра келдиң?
Дүйнө-өмүр, энчи бердиң, үй- жай бердиң,
Күн көр деп, бир керекти беленледиң.
Неге сен ыраак кеткен сапарыңдан,
Эскиртип канатыңды кайра келдиң.
Алыкул
Кыргыздын улуу акыны
Дүйнөдөн өтүп кеткендердин жакшы жагын гана
эстеңиз, жамандарына тил катпаңыз.
. Мухаммад Пайгамбардын осуяттары.
***
Көзү өтүп кеткендерди эстөө жакшы нерсе, аларга
куран окуу андан дагы жакшы нерсе, ал эми аларды ыр кылып,
унутпай эскерип жазуу, тирүүлөр үчүн бактылуу көрүнүш.
Байыркы түрк макалы.
***
Актан үчөө
Жаштын тиши ак,
Карттын чачы ак,
Өлгөндүн сөөгү ак.
Ыраактан үчөө
Өлгөн адамдан күн ыраак.
Аты начарга жол ыраак.
Кедейден бакыт ыраак.
Байыркы Монгол эл ырлары.
**
Жаманбы, жакшыбы көзү өтүп кеткен ар бир адамдын
өмүрү тирүүлөр үчүн санжыра же жомок.
Автор.
Өз өңүн улам көрсөтүп,
Жерде өсөт жашыл чөп.
Өктөм өмүр жакындай бир келип.
Өзүнүн жүзүн ачат өнүмдөп.
Өмүр сүргөн тирүүлөрдүн катарынан
Өлгөндөрдүн саны өтө көп.
Ойлонтуп бизди салып бушайманга
Ошол үчүн бу ааламда арман көп.
Бир үйдөн бирөө кетсе эле.
Калгандары аны эстеп кайгы жейт.
Өлгөн адам жалгыз эле өзү кетпей,
Тирүүлөргө арманды үйүп кетет.
Ошол үчүн кээ бир кезде тирүүлөр
Оттугу жок алоолонуп күйүп кетет.
Ошондуктан тирүүлөрдүн жүрөгү
Сөзсүз эле өлгөндөргө байланыштуу,
Бу дүйнөгө бир келип, бир кетесиң,
Ошол үчүн жашоо деле азаптуу.
Автор.
Айлыбызда канча сонун адамдар бар эле. Алар менен жүздөшүп жолугуп турчу элем. Бири-бирибизге мээрим чачып арка бел болдук. Тагдырыбы пенденин өмүрү аяктап бүтөт экен. Алар арабызда түбөлүк эле тирүү жүрчүдөй болгон. Бирок ичеер суусу түгөнүп, алар биздин арабыздан бөлүнүп, кыйры чексиз мейкиндикке сиңип кеткендей болду. Алар кеткен менен биздин жүрөгүбүздөн кетпей калды. Ар бир адамдын өмүрү өзүнчө эле китеп роман эмес беле. Баса ошонусу менен жашоо кызыктуу жана армандуу экен. Жараткан пендени жаратып, аны кайра алып кетмеги. Жашоонун ошондой болмогу. Алардын кетиши менен өмүр да эскирди, жашоо да эскирди. Кийинки муун алардын оордун басат. Ошол жаңы келген муун ата-бабасынын , жети атасынын санжыра жомок, ырларын унутпаса болгону. Мурункулардын көзү өтүп кеткен менен алардын өмүрүн кийинкилер улантышып жатат. Өмүр түгөнбөйт деген сөз ошондон калса керек. Өткөн муундар кийинки муундарга санжыра, жомок болуп айтыла берсин.
***
Бабаларым жашап өткөн Көңдөйдө,
Жамгыр куюп, бороон сокту көп ирет.
Өткөн мезгил эми бизге кайтып келбейт,
Бороон, жамгыр аны мезгил кайрып кетет.
Тагдыр экен жердештерим кайтыш болду,
Бүттү эми алар мага кайра кедбейт.
Антсе, дагы элестери көз алдымда,
Ал элести аң-сезимим кайрып берет.
ЭЛЕСИ ТУРАТ ЭСИМДЕ
Өлүм чиркин түгөткүр,
Өпөйгөн чалды алды.
Тиктегенде суктанткан,
Тили ширин жашты алды.
Ажал чиркин түгөткүр
Өнөрлүү жанды алды.
Жоргологон сөзү укмуш,
Жомокчу чалды алды.
Атагы элге таанылган,
Алып кетти талантты.
Капага салып жандарды,
Калың журтун какшатты.
Өлүм чиркин түгөткүр,
Эл башкарган бекти алды.
Караандуу жандан айрылып,
Калың журту какшады.
Эсеби жок чиркинге,
Эч бир арга табылбас.
Элден узап кеткендерди,
Эскере жүрчү замандаш.
Өтүп кеткендердин үнү:
Кайрымдуу менин таанышым,
Кадыр көңүл бар эле.
Жашообузда бир кезде,
Жаркын үмүт жанды эле.
Мен барган жакка сен дагы,
Учуп конуп бараарсың.
Армандуу өмүр өткөрүп,
Тагдырга көнүп каласың.
«Арабызда жашады» деп,
Арытпай эстеп атымды,
Арбагым алсыз болсо да,
Айта жүрчү затымды.
Элесим ээсиз болсо да,
Эстей жүрчү атымды.
Азыр турган эртең жок,
Армандуу тура дүйнө шок.
Ай, армандуу тура дүйнө шок!
***
Атаңдын көрү дүйнө күн,
Арманы көп дүйнөнүн.
Кейитип турган адамды,
Кейиши көп өткөндүн
Атаңдын көрү арман ай,
Армандын көп болгону ай.
Айдыңдуу эле адамдар,
А дүйнө кетти таптырбай.
***
Эзелкини эбиреп,
Эстеер киши болбосо.
Абалкыны баяндап,
Айтаар киши жок болсо,
Өткөндү такыр унутсаң,
Ошондо адам өкүнөөр.
Өкүм мезгил тарыхы,
Өксүк кылып өчүрөөр.
Биздин Көңдөй айлында,
Бийлер болгон бир далай.
Эсенгул, Жоомарт, Күрөңкө,
Эл башкарган Элчибай.
Ата-баба тарыхын,
Айта берем тартынбай.
Ушулардын санжырасы,
Унутулуп барат айтылбай.
Ак кагазга түшүрөм,
Анын баарын кайталай.
Чамалап эске салалы,
Чаласы калса жазылбай.
Комузчусу күү чертип,
Кооз күндү эшитип,
Кошубай деген бай өткөн
Коктудан атын чаптырып,
Койлорун тосуп жоноктон.
Түшүп келген колоттон.
Боолотуп жылкы айдаган,
Боогачы деген бай болгон.
Бордунун түзөң белине,
Боз үйү менен эл конгон.
Баятан келди эзиме,
Бай өткөн биздин бабалар,
Ар изи калган белгисиз,
Айтылбай калган тарых бар.
***
Бир көгөрүп алганда,
Айтканынан кайтпаган.
Кежирленип калганда,
Кекчилдигин жанып башкача
Карыш жерге баспаган,
Карматып келип көктүгүн,
Тууганына жакпаган
«Көк жинди» деп аталган.
Калдайган тоонун бетине,
Карала коюн жайдырган,
Үн чыгарып кайкыдан
Ит агытып, куш салган,
Өзүнүн түзгөн байлыгын,
Ырчыларга мактаткан.
Айдар менен бир болуп,
Жер чийип эгин айдаган.
Эгинин койго алмашып,
Акырындап байыган.
Айты ата менен бир болуп,
Алыш-бериш мал баккан.
Кыздары кетип кырымга,
Уулу кетип урумга,
Күлүктөрү күргүчтөп,
Торгойго аты дүңгүрөп,
Ысабек деген бай өткөн,
Ырыс конуп башына,
Ар бир иши шай өткөн.
***
Какылдаган карга жок,
Кукулдаган кузгун жок.
Бүтүмү оор турбайбы,
Бүгүн турган эртең жок.
Өмүрдүн баарын өзгөртүп,
Алыс жакка жөнөтүп.
Астыга айдап күндөрдү,
Айга айлантып жоготмок,
Күкүмдөй кылып мүнөттү,
Күнгө айлантып коротмок.
Кеңеш берген биздерге,
Кебин айткан сиздерге,
Кечөөгүнкү кары жок.
Кейишке баттык дүнө шок
***
Мамыр баскан жайлоого,
Коңгуроо гүлү жыш өскөн.
Малдуу, жандуу ток пейил
Мамбет ата бу өткөн.
Жакындары тууганына
Өз жардамын аябаган.
Жайылма деген өтөккө,
Жайында конуп мал жайган.
Ошол күндөр ажайып,
Келген жок го айланып.
***
Жонокчодон көрүнүп,
Жорго минген пенде өттү.
Жылкысын төмөн чубуртуп,
Жылгындуудан бирөө өттү.
Жылкыларын жыйра айдап,
Ден соолугу өтө шай,
Демигип атты камчылай,
Үн чыгарып бакылдай.
Кабагы ачык жаркылдап.
Мунарык тоону аралап,
Жорго менен сабалап,
Жонду койбой аралап
Алтымышбайдан төрөлгөн
Мукаш аба өтүптүр.
Муңдуу элес көчүптүр.
***
Токторбайдан Орозо
Сөз бурабыз ошого
Карааны тоодой шам чырак,
Кабагы ачык жаркылдак.
Бабаларды жондотуп,
Байыркыдан ыр ырдай.
Башынан өтүп көп окуя,
Өзүнчө бир олуя.
Куудул Кожо Насирдин,
Күлкүчүсү өз элинин.
Торгойго аты таралган.
Толгон-толгон кеп калган
Кылыктарын эстесек,
Кылымдык күлкү тараган,
Баяны көп айтылган.
Уккан адам тамшанган.
Көргөн адам карыяны
Ээрчип алчу калбастан.
Өтө жалкоо адамды,
Маш кылуучу мазактап.
Уккандар ал жорукту,
Ыкшып күлүп каткырмак.
Кап-кара жал куйругу,
Кара аты анын дулдулу,
Куручук менен Шаршенден,
Кем калбаган жоругу,
Жанында турган адамдын,
Бөйрөктөрү бүлкүлдөп,
Кагын болуп калгансып,
Кабыргасы сүлкүлдөп.
Эси оогон күлкүдөн.
Өлүп калган адамды,
Оюна койбой күлдүргөн.
Көп сөз кылаар эрмеги,
Көнөчөктүн тентеги,
Кайран киши бир келген,
Кайрылгыс болуп жол кеткен.
Мына ошол баяндарды,
Ырдап берип ыр кылгам,
Колумдан келчү иш экен,
Андан башка не кылам.
***
Кыйкырса тоолор коштогон,
Тоолор өңдүү тоо болгон.
Бакылдап келип сүйлөсө,
Башка адамдар таң калган.
Уулу кетип урумга,
Кызы кетип кырымга,
Балдары тың чыгып,
Атагы калып артында
Жолукканга кеп айтып,
Жон-жондорду жайлаган.
Тоолордо үнү таралган,
Токтосун деген ата өтүп,
Токтобой жылып көп заман.....
***
Ат үстүндө эрлерди,
Аңтара салып бөктөргөн,
Күлүктү минип шамдагай,
Боюу узун далдагай.
Ичинде такыр кири жок,
Башкага жаман оюу жок,
Кармаганын капшырган,
Кем калбаган баатырдан.
Баякун деген бабадан,
Башкача бир кеп айтам.
***
Тогузбай менен Сасыке,
Тоолуу жерди жайлаган.
«Кан жайлоого көчөм» деп,
Кашка атын байлаган.
Карала уйду баш кылып,
Кара өтөккө айдаган.
Караан кылаар бала жок…
Кашка ат калды чабылбай,
Кара уюу талаада,
Калып калды айдалбай…
***
Ысмайыл деген ата өттү,
Ылаачын таптап, куш салып,
Ылдыйга тайган агытып,
Күлүгүн чаап, кар ызгытып.
Атыгай Колот, Иймекке,
Ак боз атын чаптырып,
Учуп жанган өмүргө,
Учкул элес калтырып.
***
Кыркалакей тизилип,
Кыраң менен көч өткөн.
Ой Булакка койлорун,
Огой абам жөнөткөн.
Оо, дүйнөгө бу да өткөн,
Акылман жана жөнөкөй,
Алтынга бергис жан өткөн.
***
Туугандарым бар эле,
Көзгө чабаар атанган.
Тартынбай туруп таяк менен
Тарсылдаша чабашкан.
Көз чабышкан ал учур,
Көрүнбөй эми артта калды.
Көрсөтүп жаңы ыкманы,
Көз чукуулар башталды.
«Көз чукуурдун айлы»,– деп,
Көрүнгөн эл атайбы.
Жаңы ысымды биз алып,
Жаркырап-жайнап жашайлы,
Жакшы күнгө баралы.
Алдыда шаң майрамды,
Шаттуу тосуп алалы.
***
Көч алдында узаган,
Үйүр-үйүр жылкы өттү.
Отордогу жылкыны,
Оторчу агам кууп өттү.
Кененбай сүйкүм абалар.
Урманбеттин Көчкүнү,
Ысмайыл уулу Ишенбек
Жылкычы эле баардыгы,
Жылдыздантып адырды,
Шаңданышат баардыгы,
Шарактата жылкыны.
Шагылдуу тоодон кайырган.
Күлүктөрүн жарышта,
Күргүчтөтүп айдаган.
Шам кулактуу жылкылар,
Шамалдай болуп баратат.
Куйрук жалы жылкынын,
Куюндап желге таралат.
Жылкынын үйрү арылап,
Жылып учат жылга менен
Жылдыздуу биздин абалар,
Жылкысын айдап сабалаар.
Ичип койуп кымызды,
Иштин баарын шай кылган.
Урматтуу биздин абалар,
Унутулбайт жадымдан
Элеси эсте сакталып,
Эли-журтум даңктаган.
***
Аляз абам бар эле,
Акылы кенен дайрадай.
Арбын жыл бирге жашадык,
Айдыңдуу тоону аралай.
Улуу тоого мал жайып,
Ошол күндөр ажайып,
Атак менен урматталып.
Ала барман адам эле.
Күлкүлүү жан, шайыр эле
Чоң Таш, Арпа Тектирди,
Чогуусу менен жайладык.
Кычыраган сууктарда,
Кышында бирге кыштадык.
Кара Каман, Чатыр Ташты,
Ат Жайлоону, Суук Төрдү,
Жайында бирге жайладык.
Калдайып жаткан ашуудан
Кар бороондо бир аштык.
Булуттуу тоонун койнунда,
Буйгатка малды кайырдык.
Кымыз куюп, айран ичтик,
Жылкы союп, чучук жедик.
Мемиреп алып токтобой,
Мезгилдер сызып уланат.
Урматтуу ушул адамды,
Унутуп салсам мага уят.
Ак кагазда аты калбаса,
Арманымды ким туят?
Атаңдын көрү шум ажал,
Арбын жанды жалмаган.
Керилген сонун адамдар,
Келбейт тура кайрадан…
Эсилдердин карааны,
Эске келип жайнаган.
***
Дүйнөдөн айткан жаңылык
Дүйшөнбай агам бар эле.
Чын-тамаша кеп менен
Чыгарма жазчу бат эле.
Таптырбай узап кетиптир,
Таалайлуу өмүр жылдары.
Тамаша айткан адамды,
«Капилет кайда кетти?» деп,
Караанын турам таба албай.
Шек билгизбей жоголгон,
Шекшимал өткөн жылдар ай,
Ошол куудул адамды,
Оюма кееде түшүрөм.
Акырындап суюулуп,
Арабыз улам бөксөргөн.
***
Дөгдүрдүн уулу Мукамбет,
Баралында тың чыккан.
Адабий сынды аркалап,
Аалыга кеңеш, кеп айткан.
Дала жылы кезитте,
Дайындуу жумуш иштеген,
Турак жайын сагынып,
Туугандарга көп келген.
Көөнөрбөс эли эскерген.
Көзү өтсө да туягын,
Айлындагы мектебине,
Аты аталып шумкарды.
***
Чымындуу агам Байсерке
Чыйрак чыкты жашынан.
Чыгармасын бап жазып,
Чыныгы ырды калтырган.
Бурулушта учкан куш
Букарга жолун улаган.
Кайрылышта кара куш,
Казанга барып окуган.
Эр жигит өтүп кетсе да,
Эли-жери эскерет.
Унутпай ушул аганы
Урматтуу атын эстешет.
Айлымдын көчөсүнө.
Анын аты берилген.
Чыкпады такыр тизмеден
Ысмы калды тарыха,
Көз алдыга элестеп
Баласы да тың чыгыпыр,
Санжыра китеп тизмелеп.
***
Орозакун агабыз,
Окумал чыкты башынан.
Ордо борбор калаага,
Ошондо эле таанылган.
Жалындуу өмүр жайнаган.
Жаш чагында жайраган.
Эли эстеп уланын,
Эсине салат кайрадан.
***
Түмөнбай айткан санжыра,
Түгөл жептей калды да.
Канай жана Эсенгул
Калкына болгон акылман.
Караңгыда жол тапкан,
Капилеттен сөз ачкан.
Кыйын кезде журтун коргогон,
Өзүчө эле чеп коргон.
***
Абатай абам эсимде,
Абалап жылдар сызса да.
Караансыз жылдар закымдап,
Кайрылгыз алыс калса да.
Карлыгач куш жете алгыс
Кайрылгыс жакка барса да.
Кара-Көңдөй калың журт!
Калдайып жаткан ушу журт!
Тоолуу жерде Торгой журт!
Топуктуу эл ушу журт!
Айдыңдуу деп барктаган,
Арбагын сыйлап даңктаган,
Караанын такыр көргөзбөй,
Качса да далай замандар,
Даңктуу өткөн адамдын,
Дайындуу атын чыгарып,
Даңазалаар адам бар.
Айлындагы көчөсү
Анын аты аталган.
Ушундай улуу адам,
Унутулбй эске салынган.
***
Элчибай менен Талканбай,
Элине эмгек сиңирген.
Караан болгон бир далай,
Кары, жашы аларды,
Кайрылып эстейт унутпай.
***
Буулугуп жылдар өткөнүн,
Булуттар тоого көчкөнүн.
Байкабай калган экемин.
Баарысын азыр эстедим.
Узак жылдар кеткенин,
Унутуп кала жаздапмын.
Убайга батып кайрадан,
Ушуну азыр тактапмын.
***
Жомокчу чал эпеңдейт,
Эшеги күлүк тепеңдейт.
Байркынын жомогун,
Баян кылып кеткем дейт
Элге аты таанылган
Бабалардан бата алган.
Дайны чыгып көп элге,
Далай жыл элди башкарган,
Ысмы анын айтылып,
Ыйык журтка таанылган
Темир- Канат уланы,
Терезеде чырагы,
Көңдөйүмдүн уланы,
Көөдөндөгү чырагы,
Кадырман элдин кулуну,
Беккулунун тукуму,
Кошубайдын мыкты уулу,
Уламадан уласам,
Улуулардан сурасам,
Жумакадыр аба өткөн.
Калдайган мындай абанын,
Карааны кетпей жүрөктөн.
Мезгил деген күлүк ат,
Шабыр-шубур шашылмай.
Элестүү өткөн агалар,
Эстен чыгып капырай.
Убакыт деген учкаяк,
Абыр-шабыр шашылмай,
Урматтуу сыйлуу абалар,
Унутулуп барат капырай
***
Боргөтөн деген бабабыз,
Болотуп жылкы айдаган.
Ата-баба санжырасын,
Абалата сайраган.
Аянда аты даңкталган.
Шоңкодон чыккан Боргөтөн,
Шоңшоюп жондо отуруп,
Улап айткан санжырасы,
Уккандын көөнүн толтуруп.
Апталап айткан санжыасы,
Адамдын көөнүн толтуруп.
Жумалап айткан санжырасы,
Журттун көөнүн толтуруп.
Боргөтөндун ат кошчусу,
Божур кептин илгичи,
Шоңколордун жигити,
Шоорат сөздү билгичи,
Сур айылдын ыраңы,
Сулуу сөздүн кырааны,
Таабий деген бабабыз,
Таанылып аты Торгойго,
Тараган биздин даңкыбыз.
Сабалаган жылдардай,
Сан жылдардын карааны.
Санжыра айтуу баянын,
Боргөтөндөн үйрөнгөн,
Боолотур сөздү түшүргөн.
Талыбай сүргөн тарыхты,
Табияттан өнөрлүү.
Бөргөтөндөн ары уласа,
Боз булбулдай сайраса,
Саймалаган сөздөрү,
Санжырага көрөңгү,
Таабий деген чоң ата
Табышмак бойдон калды да.
Уулу, урук, тууганынан,
Укмуштантып кеп айткан.
Таамай сөздү чубаган,
Табылаар бекен бир адам.
***
Комузчу абаз уясы
Зыпылдап жан киргизген.
Колдору кара кучкачы,
Колдогону талант уясы,
Кыраан күүчү чертмекчи
Күүнү чертип шоңкойгон
Күрөңкө чыккан шоңкодон,
Күүсүн күүлөп отурса,
Көөнүн элдин толтурса,
Обону сыйкыр окшогон.
Кеп козгоймун ошондон
Буруп-буруп черткенде,
Булбул талдан кулаган.
Толгоп-толгоп черткенде,
Торгой көктөн кулаган.
Кайрып-кайрып черткенде,
Калк «Дагы» деп суранган.
Бирде күүсү ботодой,
Боор сыздатып боздогон.
Боз ингендей буркурап,
Ботосун издеп жоктогон.
Муңканса күүсү зар улап,
Муңдуу жандын көзүнө
Мөлтүр ысык жаш толгон.
Муун –жүүнү шалдырап,
Муңайган жүзү жалдырап,
Күйүтү чыккан тышына,
Күйүттү арман козгогон.
Бир туруп күүсүн шат кылган,
Шарабы жок мас кылган
Көкүрөктө зар эрип,
Шаң күлкүгө тойбогон.
Шаттык кумар ойногон.
Айлана күүгө оронуп,
Асманга жылдыз тоголуп.
Ай кылайган кечтерде,
Күрөңкө комуз черткенде,
Айлына доош тараган,
Айдыңы тунук абадан.
Түнкү жандык тынчтанып,
Күү кайрыгын тыңшаган.
Кымча бел кыз, жигиттер,
Бири-бирин карашкан.
Ойнун таштап күү тыңшап,
Ободон жылдыз санашкан.
Бүтөбайдын Акуну
Кыргызга аты таанымал.
Күмүш жаак жез комуз
Күрөңкө күүсүн улаган.
Устатынан укмуштуу,
Улуу күүнү кураган.
Таякелерине жол улаган,
Кадимки Кара Молдодон,
Иманкул уул Чалагыздан
Үйрөнүп өнөр жолдогон.
Иши анын оң болгон.
Талбай чертип комузду,
Талант жолун жолдогон.
Кызыл гүл ачса зоонуку,
Ак мөңгү аска зоонуку.
Кызыл шайы сеники,
Кыз бала тапсаң меники.
Өнөрлүүнү сыйлай жүр!
Өлбөс талант элдики.
Мандалак ачса тоонуку,
Аркар-кулжа зоонуку.
Кара ала шайы сеники,
Кара көз бала меники.
Кадыр-баркын сыйлай жүр!
Кажыбас талант элдики.
Алтын-күмүш жердики,
Ак нурлуу жүз сеники.
Ал мончок бала сеники,
Атын эстеп сыйлай жүр!
Айдыңдуу талант элдики.
***
Мембеттин Тынайы,
Башка жерди жайлаган.
Куурагырдын атасы,
Кулак болуп айдалган.
Мамбеттин Тынайы,
Сыйлык менен сыйланган,
Сыйкырдуу Ала Тоосунун,
Сыймыгы болуп даңкталган..
Анын уулу Жамаке,
Атасынан тың чыккан.
Алтын орден тагынып,
Баатыр болуп даңкталып,
Баардык жерде макталган.
Балдары өсүп жетилип,
Алдыга улам тез кетип,
Бийликте элди башкарган.
Чымырап өссө дарактай,
Чындыгында не арман.
***
Койсойбостун Чыңгысынан
Он уул чыкты жараган.
Ону болсо он жакка,
Ит агытып, куш салган.
Карачадан Бокбасар
Андан тукум тараган.
Карачадан уулдар чыкты,
Камчы сапка жараган.
Эшперден Жумаш бар,
Элде аты айтылган.
Көзү өтүп кетсе да,
Эмгеги менен макталган.
Далай сыйлык даражаны,
Учурунда ал алган.
Бул абаны эскербесем,
Менде калат чоң арман.
***
Сейиттен жакып абабыз,
Серүүндө күлүк таптаган.
«Караан кылып чабам»– деп
Карагер атты байлаган.
«Түнүндө аман чыксын»– деп,
Түйшүк тартып караган.
«Жазда аман чыксын»– деп,
Жал куйругун тараган.
«Күзүндө аман чыксын»-деп.
Күүгүмдө туруп караган.
Күнү-түнү ойлоп самаган.
«Кыдыр ата даарысын»– деп,
Кыдыр деген баланы,
Чабандес кылып чаптырган.
Сейиттен Жакып абага,
Берген жок кудай бир бала.
Күлүгү калды чабылбай,
Күйүттү кетти арылбай.
«Аталап» бала ыйлабай.
***
Бул дүйнөдө кимдердин
Чийилип калган изи жок.
Тукумсуз өткөн адамдан.
Тунжурап турат дарек жок.
Албуутанып токтобой,
Адырдан согуп жоноктоп,
Алкынып учкан шамалдын,
Артында калган изи жок.
Өкүмдөнүп жол улап,
Өтүптүр мезгил жиги жок.
Өнөрсүз өткөн адамдын,
Өлгөндөн кийин изи жок.
***
Калың-калың китепти,
Калтырбастан жатка окуп,
Тарыхта өтүп кеткенди,
Тастыктап таңда окуп.
Ата-баба санжырасын,
Айылдашка айта окуп,
Бир кезде элди башкарып,
Башкарма болуп даңкталып.
Төрт Күлдөгү мектепке,
Директор болуп аты калып.
Учуп чыккан күлүктөй,
Сөзү учкул жебедей,
Самйедиреп отурса,
Жаңылбаган кенедей.
Кара сөздүн чебери,
Беккулунун чечени,
Кара Көңдөй элине,
Кайран эр келип бир өткөн,
Калың журтка кадырлуу,
Кадыр ага бу өткөн.
Өзүн алга сүрөсө,
Тартынбастан бек жүрсө.
Далай жерге сапар бармак.
Кыргыз элин башкаркмак
***
Эки кап силос артынап,
Эчен-эчен киши өттү.
Жармы төгүн, жармы чын,
Жарандардын көөнү үчүн,
Жабырата кеп таштап,
Кебин уккан адамдар,
Күлө берчү шарактап.
Ыржайтып киши күлдүрүп,
Иляс куудул бу өттү.
Тамаша айткан жарандар,
Такыр өлбөй калса эмне?
Такыр өлбөй калса да,
Экөө болуп калса эмне?
Бирөө өлүп калганда,
Берки тирүү калганы,
Калк аралап арада,
Журтту жүрмөк күлдүрүп.
Жулмуңдап киши сүйдүрүп.
***
Теңтуштун көөнүн жай кылып
Тебетей кийип калдайып.
Карааны тоодой көрүнүп,
Карач атадай барбайып.
Иймек менен чаптырып.
Ит агытып, куш салып,
Ырысы тоодой көрүнүп,
Ысмайыл ата бу өттү.
Шамалдуу сайды аралай,
Шамалы согот сабалап.
Шаңдуу күлүп шарактап,
Шаттуу кырчын чагында,
Шамы өчкөндөй заматта,
Шашып өттү Шамшыбек.
