Кадыр Абакиров
Бабалардын Урпагы. 3 китеп
***
Ойдо, тоодо кайың барбы,
Кыргыз балта чаппаган.
Кокту, белес, сайың барбы,
Кыргыз сөөгү жатпаган.
Байыркы кыргыз эл ыры
АК БАТА САПТАРЫ
Артыбызда калдайып
Тескей бийик тоо турат.
Алдыбызда бет жайып,
Атактуу күнгөй бу турат.
Үстүбүздө көрүнүп,
Төбөсү бийик көк турат.
Алдыбызда көшүлүп,
Төшү түктүү жер уктайт.
Эки тоонун ортосу,
Элетте пейпил жашаган,
Берешен жана бай келген,
Беккулу атадан тараган,
Көп учурду турактап,
Көнөчөк айлы бу турат.
Ата баба арбагы,
Айдыңдуу элин коргосун!
Элинин пейли ток болуп,
Эгем өзү жылоолосун!
Маанайына бийик жараткан,
Манас ата бар болсун!
Кыртыштуу жерден чогулткан,
Кырманына дан толсун.
Сапырылтып бышканда,
Сабасында саамал болсун.
Сайроонунан жарышып,
Сабалаган суу аксын.
Очок эне алоолонткон,
Коломтодон от кетпесин.
Жолдошубуз Кыдыр болуп,
Жолубуз ичкербесин.
Байгамбардын батасы,
Бай менен жалчыга,
Байымы болуп бир тийсин.
Чогултуп баккан койлорун,
Чолпон ата колдосун.
Камбар ата карышкырды,
Кабалаңда жолотпосун.
Баба дыйкан, Жер Эне,
Ата турган таң тоссун.
Ага -тууган арыздашпай,
Ар дайыма бар болсун.
Кыйын күндө оомат кетип,
Кырсык капшап жолобосун.
Куу турмушка бир келдик,
Курсагыбыз ток болсун.
Кыдырып жүргөн көңдөйдү,
Кыдыр Алей Салам бар.
Жаралгандан ак үмүт,
Жар болуп жалгашаар.
Жаман ойлуу жоголсун,
Жакшылары көп болсун.
Урмат күтүп ата-эне,
Уул үйлөп, кыз чыгарсын.
Улууларын кадырлап,
Уул-кыздары сыйласын.
Эчен кылым келаткан,
Элинен бак тайбасын.
Айдыңдуу элде аты бар,
Арбактар тынч уктасын.
Арсыз бала жаралып,
Атага наалат кетпесин.
Кары-картаң чалдардын,
Каргышынан алыс кылсын.
Атадан жалгыз туяк бар,
Андан тукум улансын.
Энеден ырыс кетпесин,
Эңсеген ойго тез жетсин.
Атадан ыйман кетпесин,
Арбакты дайым эскерсин.
Жамандын капшабы,
Жаамы журтка тийбесин.
Жакшыны кудай колдосун,
Жашоодо аман бар болсун.
Арып ачуу жоголсун,
Ачка пенде болбосун.
Ак эмгек менен жашайлы,
Бирөөнү кор кылбайлы.
Карынын баркын сактайлы,
Жаштардан ыйбаа кылалы.
Бөтөн эл тынчты албасын,
Жергеме сук артпасын.
Бугу эненин арбагы,
Уул -кызына жол ачсын.
Торгой ата айдыңы,
Тополоңдо сактасын.
Беккулу ата арбагы,
Бекемиреек чеп болсун.
Үч атадан жаралган,
Көгөртүп бак сайган,
Көңдөйүбүз бар болсун!
Көөнөрбөй аман жашасын,
Көнөчөк эли дагы аман!
Түйшүктү салбай бу элге,
Түбөлүккө бар болсун,
Түбү түктүү жер аман!
Жылдыздуу бу элди,
Жылган булут колдосун.
Көп үмүттү бул элди,
Көкө теңир коргосун!
Айлыбыз менен бир болуп,
Айдан аман чыгалы!
Жылдыздуу ойду жылоолоп,
Жылдан аман чыгалы!
Жараткан Кудайым,
Жалгамак сизден,
Кааданы күтүп,
Кабыл алмак бизден.
Оомийин!!! Жаратканым өзү жар болсун!!!
***
Санжыра жазган адамым
Кагазыңы тактап жаз.
Калпыстатпай туура жаз.
Карылардан сурап жаз!
Кабарчыдан улап жаз.
Жек жаатыңы мактабай,
Жетик билип калыс жаз!
Кагаздагы дастанды,
Кары окуйт, жаш окуйт.
«Менин бабам» барбы деп,
Мектептеги бала окуйт.
«Эң маанилүү бекемби»,
Элечекчен эне окуйт.
Кер маралдай керилген,
Келин окуйт, кыз окуйт.
Чарчап келип ат чапкан
Чабандес бала дагы окуйт.
Бу жазылган дастанды
Атасы жок бала окуйт.
Аймагынан узап кеткен
Алыстап кеткен киши окуйт.
Көңдөй жерин сагынган,
Көөнөрбөгөн пенде окуйт.
БАБАЛАРДЫН КАРААНЫ
Чоң чокулар улуу тоолор
Өткөн күнгө энчилеш.
Өктөмдүү өткөн балалык,
Өмүргө болуп шериктеш.
Далай күндөр закымдап,
Дайынсыз жылып өттү го.
Ак булут тоого калкылдап,
Ала салып көчтү го.
Көчкөндөрдүн баардыгы,
Көрүнбөй эми калды го.
Саргайтып өткөн күндөрүм,
Сагынычты чачты го.
Билинбестен закымдап,
Бийиктиктен куш өттү.
Түйшүктү салып сезимге,
Түпөйүлдүү түн өттү.
Анын баары эскирип,
Кайра сонун кеч келип,
Кайткыс күндөр эстелик.
Ак сакалын жайкалтып,
Ак бозунда чайпалып,
Беккулу деген ата өттү,
Аны менен бир болуп,
Агыны күчтүү кез өттү.
Ата менен бир болуп,
Элечекчен эне өттү.
Сорок Таш деген жайлоонун,
Зоолорун сылап жел өттү.
Өзөн суу агып күрпүлдөп,
Өмүрдү санап күн-түндөп,
Өктөмдүү өткөн жылдардын,
Өрнөгү бизге төгүлмөк.
Улууларга кездешип,
Укмуштарды сурайын.
Ушундай өткөн тарых деп,
Уламышты улайын.
Карыларга кездешип,
Качанкыны сурайын.
Кайрылбай кеткен баяндын,
Кайрыктарын улайын.
***
Алкымдын бери жагынан
Абадан ата кой жайган.
Коңгуроосу шаңгырап,
Көк эркеч барат далдайган.
Тешик-Көлдү капталдай,
Тектирди өрдөп көч жылат.
Ал көчтү Шоңко бабанын,
Тукуму сүрөп келатат.
Айтаар сөзүм бир далай,
Сатыбалды уулу Абылай,
Бордуга боз үй тиктирген,
Боор, куйрукту жеп коюп,
Боз жорго минип желдирген.
***
Бордунун чоң төр тарабын,
Көлөй уулу жайлаган.
Көлдөлөң жая салдырып,
Көөнөрбөс маек баштаган.
Асмандан бүркүт айланып,
Аталар жери шаңданган.
Айлансам да дүйнөнү,
Андай жерди таппагам.
***
Айты ата көч көчүрөт,
Көбүргөн өтөк тараптан.
Көйкөлгөн жигит көч баштайт,
Көк жоргосун алкынткан.
***
Жарашык чачып адырлар,
Жаадырап тарап гүл төктү.
Жайлоодон жылкы чубуруп,
Жаңылык чачып жай өттү.
Саргайды чөптөр муңайым,
Сары түз каптап өтөктү.
Күүлдөп аккан дайрадай,
Күркүрөп келип күз өттү.
***
Көлөй жети бир тууган,
Көлдөй болуп толкуган.
Ортоңку айыл тараган,
Ордосу кеңип байыган.
Эң биринчи энеден,
Көлөй жана Язбек.
Сейит жана Алыбек,
Айта берсе арбын кеп,
Аталардын баары бек.
***
Ак калпак кийип бөлүнгөн
Карааны тоодой көрүнгөн.
Кечөө эле биз көргөн,
Аттанып кетип сапарга,
Аталар өттү дүйнөдөн.
Ак элечек кийинген,
Ак жоргону желдирген.
«Ак кымыздан ич» деген,
Аттанып алыс сапарга,
Апалар өттү дүйнөдөн.
Келип-кеткен сапарга,
Кең дүйнөгө ким калган.
Өмүр деген байтак жол,
Ал жолдо эл каттаган.
Улуулар өтсө дүйнөдөн
Жаштарыбыз жол жүргөн
Бири келсе, бири кетип,
Бул дүйнөдө ким калган
Ушундай тура, шум жалган.
***
Мен туулган жерди карап турам. Туулган жердин ой-кырлары, жылга-жыбыты, шаркырап аккан сайлары, менин көз алдымда сүрөттөй даана көрүнүп турат. Менин түпкү бабам дагы, андан берки аталарым дагы мен сыяктуу туулган жерин карап тургандыр. Туулган жер алардын жүрөгүнө сонун сезимди чачкандыр. Карааныңдан кагылайын ыйык туулган жерим! Туулган жердин шаңы ыр болуп менин жүрөгүмө өтүп турат, жанып турат. Мага кагылайын туулган жер башкача касиет, башкача шаң берип жатпайбы. Ошону силер билесиңерби! Мен туулган жерди коёндун жатагына чейин билем. Калем алып анын ой-кырларын, кай жерин гана жөө аралабадым. Көп жылдар алыс жашасам да, туулган жердин шаңы менин жүрөгүмөн кетпей гүлдөп келет. Туулган жердин ыйыктыгын даана сезип турам. Балким ушул ыйык жер мени акын кылып жараткандыр. Ошону баамдап, касиеттүү күчкө эргүүлөнүп, тагдырыма ыраазы болом. Бул жерден менин атам сапар өткөн, анын аталары да сапар өткөн. Демек менин ата-бабам ушул жерден ак калпак кийип калдайып өтүшкөн. Туулган жердин жыбыт-жылгасы, ой жерлери, түзөң-кайкылары, урчук-урчук таштары, менин ырым, менин көрүнбөгөн касиеттүү ыр саптарым. Ошол көрүнбөгөн толкун Теңирим аркылуу менин жүрөгүмө келип, ыр таштап кетип жаткансыйт. Ошол мен жараткан жамандыр-жакшыдыр ыр шилтемдерим башкалардын жүрөгүнө кубаныч таратса болду. Жарыктык ата-бабам жашап өткөн туулган жердин ырлары обон болуп ай-ааламга кайкый берсин. Ошол касиеттүү обон башкалардын жүрөк өтун эргитип өтсүн, кубандырып бир башкача ыйык сезимге бөлөп өтсүн. Ошол ырлар Теңиримдин жардамы менен ак жашоону, качанкы бир өткөн касиеттүү балалыктын ырын, ата-бабанын жолун эске салат. Ошонусу мен үчүн табылгыс кубаныч. Ар бир башталган жакшы нерсе уланып кете берсин. Ошонусу менен ал түбөлүктүү. Ошонусу менен бул өлбөс жашоо бизге ыйык сезилет жана түбөлүктүүлүгү байкалат.
***
Кагылайын туулган жердин тургундары, биз көрүп, аралашып жүргөн замандаштар. Сиздер биздин ата-бабабыз өскөн аймакта жашап, эмгектенип келдиңиздер. Сиздердин өмүрүңөр да ошол жерде
өтүп жатат. Силер биздин ата-бабабыз өскөн жерди ээнсиретпей өмүр сүрүп, бабалардын коломтосун өчүрбөй, турмуш көчүн улап келе жатасыздар. Баарыңыздар ошол касиеттүү ата-бабабыздын урпагысыңар. Ата-бабабыздын жашап өткөн жери толук сиздерге тийешелүү.Силер ошолордун жолун улантып жатасыздар жана дагы уланта бериңиздер. Силердин жолуңарды урпагыңар таштабай уланта берсин, бул байыркыдан келаткан ата-бабабыздын салты. Силер жашаган аймактан байыркы ата-бабалардын касиеттүү үндөрүн угуп турабыз жана дагы биздин элесибизде алар биз менен жашап жаткандай доош келет. Алар ушул касиеттүү аймакта биз сыяктуу жашап, өмүр сүрүп кетпеди беле. Анан кантип биз алардын элесин унутуп салабыз. Бар болгула туулган жердин касиеттүү адамдары! Силер барда биздин туулган жерибиз эч убакта ээн калбайт жана жетимсиребейт. Силерге жаратканымдан жана ошол жашап өткөн касиеттүү адамдардын элесинен жакшы нур себилип тураарын унутпаңыздар. Ар бир адамдын жолу ар башка, ошондуктан касиеттүү туулган жердин адамдары жолугушканга, жүз көрүшкөнчө түбөлүк аман болгула! Жаратканым сиздерге кайрат күч жана өмүр берсин! Бул жакшы үмүттү аткарганга Алла Таалам өзү да эгедер болуп колдосун!
***
Эзелкинин санжырасы,
Эстелбей кетип баратат.
Улама элдин санжырасы,
Унут болуп баратат.
Карандуу элдин санжырасы,
Кайрылып качан такталат.
Биздин элдин баяны,
Билинбей өчүп баратат.
***
Байыркы биздин бабабыз,
Баарынан маек айтабыз.
Кылжырдын аты Сарбагыш,
Өңү сары, мойну ийри,
Бирок болгон жол билги,
Кыңая басчу экен дейт
Ошондон улам Кылжыр деп
Аталып аты калыптыр
Ошондон бул ат тараптыр.
***
Алты түлөк куш айланып,
Ак булут көктүн үстүнөн.
Койсойбостун алты уулу,
Алтооно көз жүгүртөм,
Белдеги жолду аралап,
Алтоо сапар жол кеткен,
Сабынан айтып тарыхтын,
Санжырачы аны эстеткен.
***
Бүтөбайдын төрт уулу,
Төрт күлүк атты алкынтат.
Төрт дайрабыз башталып,
Төрт тарапка чамынат.
Бүтөбайдын төрт уулу,
Төрт теректей дүкүйөт.
Төрт бүркүт көктө айланып,
Төрт очоктон от күйөт.
***
Ураалы деген мыкты уул,
Урааны элге тараган.
Боромбай, Босток, Табылды,
Арт, Шопок аталар
Бай атадан жаралган.
Алыскы жолго аттанып,
Атагы элге катталган.
***
Калдайган Көңдөй айлына,
Келген дейт Талас тараптан.
Жаркынбай менен Алчынбай,
Булар тукуму экен кыпчактын,
Таластан келди Садырбай,
Түзөң, кокту аралай,
Санжырасы бир далай
Тукуму Беккулу атанын,
Жашап келет жол улай,
Кайгыны бирге көрүшүп,
Кубанычты тең бөлүшүп,
Бирге көрүп баардыгын,
Кадимки Бек атанын,
Булар тондуу балдары,
Арбагын сыйлайт атанын.
Кыйлага аты таанылган,
Кырымга чейин тараган,
Кыйбай келдиң Көңдөйгө,
Кыпчак тууган аман бол!
Саруулап алыс жол жүрүп,
Саргайып келдиң Таластан.
Берешен тукум экен деп,
Беккулу уулу саа жаккан.
Арып келип Таластан,
Ит агытып, куш салган
Бек атанын жеринен,
Бейпилдик алып даарыган.
Кыр ылдый учкан кыргыек,
Кызыгып карайм бул кезде,
Кыз беришип алышмай,
Кылымдан бери сыйлашмай.
***
Түлкү өтпөс түнөк жол
Түн ичинде шыбырт мол.
Кыйлага сапар узаган
Кымбаттуум менин аман бол!
Карышкыр өтпөс кайчы жол,
Карангы жерде шыбырт мол.
Алыска сапар узаган,
Ардактуум менин аман бол!
Жоноктой кеткен кашка жол,
Жолочу кеткен башка жол.
Жол улап кетип жатасың
Жолдошум менин аман бол!
Жар бойлоп кеткен кашка жол,
Жатындаш кеткен башка жол.
Жабыгып кетип жатасың,
Жаркыным эми аман бол!
***
Атыгайдын алты уулу,
Алты күлүк таптаган.
Ат чабышта байгени,
Алабыз деп мактанган.
Алп атанын алты уулун,
Арбак колдоп даарыган
Туйгун болуп көктө учуп,
Туш-туш жакка тараган.
***
Тукумдан-тукум уланып,
Шооруктан чыккан Кошубай.
Атадан уулдар уланып,
Аңгемем жайы ушундай.
Адылдан беш уул бар үчүн,
Беш боз үй, да беш түтүн.
Беш аргымак кишенейт,
Бешөөнө беш эр минет
Беш тарапка жол кетет.
***
Кошубайдан үч уул бар,
Тоодогу үйдүн өзүнөн.
Үч жол кетет уланып,
Үч эр чыкты камдана,
Бири-биринин артынан
Чоң жүрүштү улашып.
***
Түгөл кыдыр даарыган,
Түмөнбай, Кулет бир тууган.
Бир атадан куралган,
Тукуму өсүп уланган,
Уулдары эр жетип,
Туйгун таптап куш салган.
***
Чыгаан уул аталып,
Чынгыштан: Жоомарт, Элчибай.
Эбиреп айтсам баянын,
Элимдин жайы ушундай.
Арттын уулу Саадабай,
Агылтып жылкы айдаган.
Саймалуу Төш өтөктүн,
Сайроонуна мал жайган.
Качанкы өткөн атанын
Санжырасын айтканда
Бажырайып элестин
Баяны чыгып калдайган.
***
Баястандын алты уулу
Айдың Көлдү жайлаган.
Ак шумкары колунда
Агылжым тоону айланган.
Арча бешик өңөрүп,
Апалар сапар аттанган,
Бай атанын алты уулунан
Жолдор кетип чубалган,
Бешөөнөн тукум уланган,
Сыдык ата тукумсуз,
Сыздап келип куураган,
Жараткан да тагдыр да,
Корккон жокпу убалдан.
***
Биздин Көлөй атабыз
Боз үйлөрдү көтөрүп,
Жыгачтарды кынаган,
Ууктарын жасаган,
Түндүгүн бийик көтөрүп,
Жыгач уста аталган,
Эгин эгип, мал баккан,
Эмгек менен даңкталган.
Кара көйнөк атанын,
Аты калды аталып.
***
Ар-намыстуу эмгекчил
Заты келет аталып,
Алкынтып күлүк байлаган,
Ар ишин укмуш шайлаган.
Артуу-артуу жол басып,
Ак шумкарын колго алып
Агылжым тоону айланган.
Атак даңкы кем эмес,
Алыскы даңктуу байлардан,
Ааламга кетип атагы,
Мамай деген атанын,
Маанилүү маңыз кеп айтып,
Атыгай ата таралган.
***
Кара тоонун боорунан,
Калдайып бир куш учту.
Канаттары далдагай
Кыраан экен укмуштуу.
Калдайып эл башкарып,
Канай деген эр чыкты.
Арстандай бакырса,
Айбатынан жан чыкты.
Эрөөлдө намыз бербестен,
Эч бир кепти жебестен.
Тоо жүрөк экен шумдуктуу.
***
Адырда жүргөн сүлөсүн,
Сүлөсүн дагы түлөсүн.
Күмүш жүнү жылтылдап,
Күн нуруна түрлөнсүн.
«Сүлөсүндү кармайм»– деп
Жамаке мерген жөнөсүн.
Жака кылып терисин,
Жарашыктуу эр өтсүн
***
Мен төрөлүп өскөн жерди түн буурулу каптап турат. Баардык жерде караңгылык. Айлананы аяр карап эки жакка кулак түрөм. Ушул караңгы түндөрдө, өткөн күндөрдү ойлонуп турам. Балалыгым өткөн адыр-түздөрдү таба албай турам. Бир гана Тескей Тоом, Бир гана Күңгөй Тоом далдаят. Ортосунда балалыгым өткөн Темир-Канат кыштагым калдаят. Асманда нур чапчып алыскы жылдыздар жымыңдап турат. Алар менин келечегим сыяктуу сезилет. Ушул кезде ойго батып, ата-бабанын баскан жолун эстеп турам. Алардын карааны менден эчак алыстап кеткендей. Асманда жымыңдаган жылдыздар бир нерсени сүйлөшкөндөй болушат. Балким биздин ата-бабанын сырдуу жолун сүйлөшүп жаткандыр. Түн -тынчтык, күн- күрөш ак эмгек менен эс алайын дедим. Уйкум келди уктайын. Түш көрөйүн, түшүмдө туулган жерди, энекемди, балалыгымды көрүп калаармын. Жана да туулган жерим сен да уктап эс ал.
***
Күлүктүн шүйүп куйругун,
Күндүк жерге ат чапкан.
Жан адамга көрсөтпөй,
Жабуулап жорго таптаган.
Сынчыларды алдырып,
Сыпайы гана сындаткан.
Комузчуга черттирип,
Кошуп аны ырдаткан.
Ашуу Төр, Арпа Тектирге,
Айдатып жылкы бактырган.
Айтылуу Чоң Таш жайлоого,
Аралата мал жайган.
Арбын ишти шай кылган,
Ашыга жорго салдырган.
Алыскы даңктуу байларга,
Чабаганды чаптырган.
Тамак-аш коюп алдына,
Таттуулук менен сыйлаган.
Атыгайдын сан жылкы,
Карааны бар көп жылкы.
Айдаганы миң жылкы,
Өзү минген бир жылкы.
Көйкөлгөн өтөк жайлаган,
Көргөн адам таң калган.
Ырыстуу адам экен деп,
Ырчылар аны мактаган.
Атыгайдын сан жылкы,
Аралап өтсө жер менен
Адыр-адыр бел менен,
Дүйнөгө шоокум- шоот тарап,
үңгүрөгөн кең аймак,
Жылкылар сууга киргенде,
Сан жетпеген туяктан
Таза суу ылай, кир болгон,
Өркөнү өсүп чар тарап,
Өрөөндөр күүгө оронгон.
Таза жел согуп аймалап.
***
Кара Колот тарапка,
Каркыралар өтчү эле,
Касиеттүү куш тура,
Каркыранын өзү эле.
Катары менен бараткан,
Каркыранын көчү эмес,
Бабалардын көчү экен.
Биз кетели көч менен
Биригип алып эл менен.
***
Сүлүк кара ат байлаган,
Сүрүп жылкы айдаган.
Сүйкүмдүү Сүттүү булакты,
Сүйөр ата жайлаган.
***
Аттарды кууп такымдап,
Алдыңкы жайга жакындап,
Чарчабастан күлүк чаап,
Чабандес бала дагы өткөн.
Капсалаң оор учурда,
Эл башкарып барбайып,
Карааны тоодой калдайып,
Канай баатыр бу өткөн.
Эл жер үчүн күйүнүп,
Жорго таптап жол жүрүп,
Ат аябай мол жүрүп,
Карач баба бу да өткөн.
***
Бабалардан салт улап
Байыркыны тууралап,
Күлүк таптап ат чапкан,
Күүдөн тайбай жарышкан,
Атыгайдын аргымак,
Абада учуп каалгыган.
Ат көрүнбөй тап-такыр,
Алыстап чаңы таралган.
Атыгайдын Куласы,
Аргымактын күлүгү
Аяны элге тараган.
«Көркөмү укмуш экен» деп
Көргөн адам таңданган.
Кайыптан бүткөн жаныбар,
Капталында канат бар.
Караңгы түнгө кабылып,
Таптап жүргөн адам бар.
Бийик тайгак жол келсе,
Бир изин жаза баспаган.
Акылы тунук жаныбар,
Айбандан башка жаралган.
Арман күн ушул дүйнөдөн,
Ат көтөргүс эр өттү.
Арман экен бу дүйнө,
Атыгай ата дагы өттү.
Колоту калып өзү жок,
Кокуй тура дүйнө шок.
Кытайга карай эл үркүп,
Кыйын иш келди кыргызга.
Ойротто жок ааламда,
Он алтынчы жылында.
Айтып бүткүс муңу бар,
Алат күн келди кыргызга.
Карып калган карыя,
Карааны элге жарыя,
Тыным албай тың баскан,
Тынайдын тору атына,
Аппак тонун кийгизип,
Атаны атка мингизип,
Сапар алып жол менен,
Сабалаган эл келген,
Алыстай улам көч кеткен.
Талыбай малды өрдөтүп,
Тарагай, Балгарт өрдөшүп,
Ашуусу бийик тоо кезип,
Ак Өгүздөн ары өтүп,
Шибер чөптү аралап,
Шибелүүгө жакындап,
Ат көтөргүс муңда өтүп,
Арман күндү көп көрүп,
Илгери бир заманда,
Илкиди көч кытайга,
Кытайдан кайран эл кайтып,
Арбактарга бата айтып,
Арчалыдан арыда,
Жайылып жаткан өзөн сай,
Жанында жердин Тарагай,
Капасы ичтен тарабай,
Каза болгон Атыгай,
Көрүнгөн тоодон аша албай,
Көңдөйгө сөөгү жете албай,
Күлүстөн биздин баба ай,
Күйүттө кеткен Атыгай.
***
Он алытынчы жылында
Орустар салды балааны.
Карааны аз кыргызды,
Кабылтыптыр кыргынга.
Кысталышта из чалган,
Алыс турган Кытайда,
Арманда калды канча жан.
Көзүнөн жашын аарчыбай,
Көңдөйүн бир көрө албай,
Аккан жашын аарчыбай,
Айлына кайра келе албай,
Карааны бизди кайгырткан,
Кайта келбей калгандар.
Коогалаңда арман бар,
Койсойбостон Айтике,
Көңдөйүнөн айрылып,
Көгөргөн тоолор тарапта.
Сейиттин уулу Бапа бар,
Дагы канча жандар бар.
Дайны чыкпас арман бар,
Калды чоочун жактарда.
Аттары кайра козголуп,
Аларга куран окулуп,
Кайтадан сөз козголсун,
Карааны жок жандарга.
Байырлап бизди жашаган,
Бабалар унут болбосун!
Арбагы бизди колдосун,
Биз жүрөлү эскерип,
Тагдыр деген кечмелик.
***
Чакашым деген чоң уста,
Темирден буюм жасаган.
Алгылыктуу болсун деп,
Ага жыгач аштаган.
Кооз экен деп кубанып,
Көргөн адам мактаган.
Устанын дал өзүнөн,
Улуктар буюм сураган.
«Каалаганды берсе» деп,
Карыялар көңүл бурган.
Кадырлуу жалгыз баласы,
Асангкары жок болуп,
Тукуму жок бу өттү.
***
Апыл-тапыл бул дүйнө,
Арманы арбын өмүрдө.
Аты калып өзү жок,
Айдыңданган көзү жок,
Даңкы калып заты жок,
Даңазалуу сөзү жок
Дөөлөтү тоодой көрүнгөн,
Дөө-шаалар өтүп дүйнөдөн.
***
Жок дүйнөда, бар дүйнө,
Жомок болгон көптөргө,
Сөөлөтү калып, өзү жок,
Сөзү жанып, үнү жок,
Даңазасы тарап, карааны жок,
Даңкы чыгып бөлүнгөн,
Даанышман өтүп дүйнөдөн.
***
Армандуу экен бул дүйнө,
Айдыңы жанып көптөргө,
Эл коргогон деми бар,
Чептей болгон күчү бар,
Жоону сүргөн сүрү бар,
Байыркыдан доорон сүргөн,
Баатырлар өтүп дүйнөдөн.
***
Айтканы аткарылбас .
Арманы бар кем дүйнө,
Үзөнгү-Кууштай жерин саткан,
Үркүтүп элин карайлаткан.
Ары жок болуп аты калган,
Алтынын казып талаткан.
Кожоюн болгон кечөө эле,
Коркоктор өтүп дүйнөдөн.
***
Кеби журтту дүңгүрөткөн,
Кылымдын көчүн жөнөткөн,
Ыр кылып сөзүн төккөн,
Ырамандын Ырчы уулундай
Ыр болгон ушул өмүрдөн,
Ырчылар өтөөр дүйнөдөн.
***
Көлдүн башы алыста,
Калдайып жатат Каркыра.
Мааникер күлүк аты бар,
Кыргыз элге даңкы бар,
Бокмурун бериген чоң ашты,
Көкөтөйдүн атак-даңкы.
Төрт тарабы кең экен,
Мындай жер элде жок экен,
Каркыраны сатып казакка,
Элди салып азапка,
Айдыңдуу элге жек көрүнгөн,
Аткылап элин өлтүргөн,
Белоруска качып барып,
Бетин катып жашырып,
Башкаларга баркы жок,
Бакиевдер өтөт дүйнөдөн.
***
Бар дүйнө да жок дүйнө
Кем дүйнө да бай дүйнө,
Топон суудай алкынган,
Толкуну тоодой чамынган,
Кийинкиге ыры калган,
Кимдер өтүп ким калган,
Учугу улам чубалган
Ушундай тура шум жалган.
***
Айлыбызда канча сонун адамдар бар эле. Алар менен көрүшүп сүйлөшүп жүрчү элек. Бир-бирибизге мээрим чачып арка бел болдук. Тагдыр экен мезгил келгенде адамдын өмүрү аяктап бүтөт экен. Алар арабызда түбөлүк эле тирүү жүрчүдөй болгон. Бирок ичеер суусу түгөнүп, бир күнү эле биздин арабызданбөлүнүп, кыйры чексиз мейкиндикке сиңип-сиңип кетишти. Алар ал жакка кеткен менен алардын жаркын элеси биздин жүрөгүбүздөн кетпей калды. Өмүр бар жерде өлүм дагы бар экен. Ар бир адамдын өмүрү өзүнчө эле тарых китеп, санжыра эмес беле. Жашоо ошонусу менен кызыктуу, түгөнбөс анан кала берсе армандуу тура. Жаратканым пендени жаратып аны алып кетмеги бар экен. Алардын кетиши менен жашоо дагы, өмүр дагы эскирип калган окшойт. Бирок жашоо түбөлүк эскирип калган жок алар кеткени менен алардын оордун ошолордун тукумдары басты. Ошол үчүн жашоо кызыктуу сонун болуп жатпайбы. Ошол жаңы келген муун жети атасынын, андан мурунку ата бабасынын санжырасын унутпаса болгону. Кимдин баласы ким экенин, кайсы атадан төрөлгөнүн билбей калса, андан ашкан арман барбы? Мурункулардын көзү өтүп кеткен менен алардын өмүрүн кийинкилер улантат. Өмүр түгөнбөйт деген сөз ошондон калса керек. Жаратканым! Ошону кийинки муун унутпай эстей жүрсүн.
***
Ителге деген кыраан куш
Иймек жакка өтчү эле.
Ийри Тоону мекендерин,
Иним барып көрдү эле.
Бабалардын тарыхын,
Башкага айта барайын.
Айтаар сөзүм жок калбай,
Аңгеме куруп салайын.
Ийнимдеги жүгүм ай,
Кагылайын иним ай,
Унутпай баба тарыхын,
Ушуларды билип ал!
Баян кылып сөз козгоп,
Башкаларга айта бар!
Жетчү жерге аман бар,
Жете алгыс жерлер бар,
Билинбей өтүп жок болду,
Биз билбеген баяндар.
***
Ыстамдын уулу Сулайман
Аңчылыкка берилип,
Аскадан улар улаган,
Катуу шамал болгондо,
Карайлап жардан кулаган.
Туйгун кетти сапарлап,
Тутунарга туяк жок,
Карманаарга караан жок,
Атакелеер бала жок,
Арман күн деп үн созоор,
Артында калган зайып жок,
Каран күн деп үн созоор,
Кара кийген жары жок.
Антсе дагы ысымың,
Калып калды аскаңда.
Качандыр атың айтылат,
Баян болуп калкыңда.
Алыска таптап учурган,
Ак булутка умтулган,
Туягың жок болсо да,
Тукумубуз эле деп,
Туугандарың эскерет,
Жарыгыбыз эле деп,
Жакындарың эстешет.
Бирок сенин атагың,
Калып алды аскаңда.
«Сулайман ушчу аска»,– деп,
Биз карайбыз дайыма.
***
Кара куш деген кырааным,
Карагай черди мекендейт.
Уясын салды зоокага,
Уямда тынчтык болсо,– дейт,
Кара куш салган уяга,
Каргалар учуп көп келди.
Куркулдап учуп айланып,
Кузгундар тынчтык бербеди.
Уясын таштап куш кетти,
Уяга шамал карды үйөт.
Кара куштан кабар жок,
Каргалар учуп жүрүшөт.
Асканы таштап куш кетти,
Албуут шамал чамынат.
Кубаттуу куш байкалбайт,
Кузгундар тарпты аңдышат.
***
Курумшудан төрт уул бар,
Куу турмуш изин улаган.
Төгөрөктүн төрт бурчуна,
Төртөөнөн жол уланган.
***
Ураалынын беш уулу,
Беш күлүк ат байлаган.
Беш күлүк атты таптаган,
Беш жигит чыкты жараган.
***
Койсойбостон алты уул бар,
Бай болуп өстү тукуму.
Ага-иниге кеңеш берип,
Канай болчу улугу.
***
Кошубай ата төрт күлүктү,
Төрт уулуна мингизген.
Тагдыр деген ушул деп,
Жигиттер кетти жол издеп.
***
Кээде бар да кээде жок,
Бу дүйнөбүз чакчалакей.
Абылайдан экөө бар,
Калпак жана Кетирекей.
***
Көк кашка күлүктү,
Тынай таптап жүрүүчү,
Көп жарышта байге алган,
Аргымак эле алкынган,
Далай-далай күлүктү,
Дайнын артка таштаган.
Кай бири узун кеп кылып,
Карылар аны мактаган.
Жалкы ичинен атактуу,
Жылып сызган канаттуу.
Көп жерден ат табылбас,
Көк кашка тулпар сыяктуу.
Кара кызыл ат дагы,
Карааны чоң жаныбар.
Капталында канат бар,
Кайыбынан кабылган.
Ооздугун качырата,
Олуй тиштеп чайнаган.
Оттой көзү кызарган,
Жарышкан ат көргөндө,
Жаадай болуп алкынган,
Көкүлүн көккө ыргытып,
Туягын жерге мылгытып,
Дайны чыгып кап-кайда,
Далай-далай жарышта,
Жарап берген намыска,
Байге алып кубанткан,
Көңдөйдө турган көп элдин,
Көөнөрбөс кылып шаңданткан,
Күрү- гүү кептер таган,
Күлүгү чыгып келди деп,
Будур черде жашашкан,
Бугунун элин таңданткан.
Жалкы ушу сыяктуу,
Жаныбардан төрт аяктуу,
Карандуу ат табылбас,
Кара күлүк сыяктуу.
Атка жеңил, тайга чак,
Байсалдуу ата бабанын,
Баласы Ысай ат чапкан.
Күлүгү чыгып келгенге,
Күлүңдөп бала шерденген.
Ээр үстүндө чабандеске,
Энчи белек берилген.
Атаңдын көрү дүнүйө,
Андан бери токтобой,
Алда нечен жыл өттү,
Түндү-күндөр кууп өттү.
Кайыптан бүткөн жаныбар,
Кара кызыл ат өттү.
Көп жарышта байге алган,
Көк кашка күлүк дагы өттү.
Өзү өтпөсө көзү өттү.
Атаңын көрү дүнүйө,
Арманы бар күн өттү.
Ат чапкан бала чабандес,
Ыраак жакка жол алып,
Ысмын элге таанытып,
Ысай ата бу өттү.
***
Ак сакалы жайкалып,
Ак тору атта чайпалып,
Агайынга кеп слып,
Далайлардан бата алып,
Санжыраны бап айтып,
Сабалата кеп салып
Темиркан ыйык ата өттү.
***
Көп ичинен сөз баштап,
Көөнөрбөс эчен чал өттү.
Дайны чыкпай жоголуп,
Далай-далай пенде өттү.
Атыгай колот алдында,
Аккан суунун жанында.
Кызыл Дөбө артында,
Кызырган тоонун алдында,
Үйү болгон Сасыктын,
Андагы жаштар билим алып,
Кенин ачкан бакыттын
Көрүнгөн жол тес жеткен,
Көңдөй деген мектептен,
Андагы айыл жаштары,
Билим алып торолгон,
Кезинде ошол болгондон,
Кеп баштайын ошондон.
Баяны чыккан алыска,
Байсерке бала окуткан,
Жолочу деген мугалим,
Баарысынан тың чыккан,
Бекчорун деген агадан,
Балдар сабак окушкан.
Көңдөй ошол мектептен,
Көп бала келип окуган.
Сабатсызы жоюулуп,
Көзү ачылып окуудан.
Тамашаны көрсөтүп,
Акун ата күү черткен.
Акун улуу комузчу деп,
Алыс жакка кеп кеткен,
Татар жана калмак күүсүн,
Тарсылдата так черткен,
Орус күүсүн черткенде,
Оболоп жаштар бийлешкен,
Ошол сонун убактар,
Олжолуу сонун курактар,
Кетпейт кары эсинен,
Кээ бир кезде эстешкен.
Карылар улам тамшанып,
Кайрылгыс чакты эстешкен.
Азыр болсо мектеп жок,
Мемиреп жылдар узашкан,
Мектеп эмес, мезгил шок,
Кашкарга кеткен кайып куш,
Кайрылып кайра учпаган.
Шаракташкан балдардан,
Шайыр үнү угулбайт.
Конок небак кеткенби,
Кожоюн мезгил кайда учат?
Эчак сапар кеткендер,
Эсил кайран берендер,
Буулгуп өмүр ташкындайт,
Бу дүйнөбүз кайда учат?
***
Кызыл тумшук чөкө таан,
Кызык тура карасам.
Кырман тытып кышында,
Чыр-чур этете баятан.
Кызык турмуш өттү го,
Кызый-кызый көз ымдап,
Бай Көйдөйдө түптөлөт,
Бабалар жолу кылымдап.
***
Асмандап учкан ылаачын,
Ылаачын керсин кулачын.
Ылаачын биздин бабалар,
Ырчы ошону ырдасын.
Ырыстуу элдин баянын,
Ыргакка салып тактасын.
***
Бу турмушта булбул бар,
Буулугуп укмуш сайраган
Ырчылардын чыгарган,
Ырларын артка таштаган.
Булбулдун үнүн комузга,
Кошкон адам табылган.
Куттуу Көңдөй айылы
Кур калбаптыр андайдан.
Токобай ата Акуну
Токтобой комуз черткенде,
Тоо-талаага күү тарап,
Толукшуган үн тарап,
Толкундап толкуйт теребел.
Сыйкырдуу ошол күүлөрдүн,
Сырларын билчү келген эл.
Токобай ата Акуну,
Таланттан бүтүп даарыган.
Таалайлуу өмүр жаңырган,
Күүлөр учуп закымдап,
Күүлү ыргак калкыган.
Ата комуз черткенде,
Кайың укчу, тал укчу,
Каадалуу сонун жан укчу,
Каары катуу пенде укчу,
Кайыптан бүткөн пенде укчу,
Калаадан келген жан уккчу,
Каректеги жалгыз укчу,
Кара түмөн котолоп,
Калдайып келген эл укчу.
Бабабыз комуз черткенде,
Жашыл майсаң чөп укчу,
Жаалу катуу жан укчу,
Жайдары сүйкүм жан укчу,
Жашоо эңсеген пенде укчу,
Жайыттан келген киши укчу,
Жашап калган кары укчу,
Жайлоодон түшкөн эл укчу,
Ата комуз черткеенде,
Атасы жок бала укчу.
Акыйкат айткан чал укчу,
Ааламды кезген пенде укчу,
Арып келген шер укчу,
Ак калпак кыргыз эл укчу.
Бабалардын жолдорун,
Баян кылып черткен күү.
Алыскыны жакындатып,
Акун ата тапкан күү.
Кыя-кыя капталдан,
Кыялданып черткен күү.
Ак жайдын күнүн келтирип,
Акун ата тапкан күү,
Кой маарап, жылкы өткөнүн
Коңгуроо кылып каккан күү.
Арпа Тектир, Ат Жайлоо,
Акун ата тапкан күү.
Баястан, Торгой, Куржунду,
Баян кылып черткен күү.
Баа жеткис мезгил кеткенин,
Бай өмүр сапар чеккенин,
Баян кылып айткан күү.
Бармактарды жоорутуп,
Бабаларым черткен күү,
Акун ата аталып,
Ак баракка катталып,
Аян болуп кеткен күү.
Сан жылдарды жылоолоп,
Саан бээни кыроолоп,
Саргайып жүрүп тапкан күү.
Аты аталып Акун атанын,
Асмандан чачып ай нурун,
Алыска тарап кеткен күү.
Күүлөрүң калды жазылбай,
Күн Тийбестен ары ашпай.
Күйүткө элди салдыңбы,
Күүлөрдү керез калтырбай.
Күүгүмдө өткөн өмүрдөй,
Күүлөрдн доошу калган жок.
Күйүп кетти кайран өмүр,
Күн нурундай тамган жок.
Атабыз өнөр үйрөнгөн,
Ыбырай, Кара Молдодон.
Үч кыл комуз сырларын,
Быйыркы кыргыз ырларын,
Ыклас коюп үйрөнгөн,
«Чоң комузчу Акун»– деп,
Кеп козгоп улам өнөрдөн,
«Атаңын көрү талант»– деп,
Алар да өткөн дүйнөдөн.
Кара Көлдөн учкан каз,
Кайрылып кайра келет ээ.
Коңгуроо күүсүн безенткен
Комузчу кайтып келбейт ээ.
Арпа тектир, Ат жайлоого,
Аркарлар кайтып келет ээ.
Атагы чыккан комузчу,
А дүйнөдөн келбейт ээ.
Ак Кайкынын башынан,
Айланып куш учут ээ.
Элинин ыйык комузчусу,
Эми бир жолу келбейт ээ.
Сорок Таш деген жайлоонун,
Согонун терип жесек ээ.
Атагы жанган комузчунун,
Айлыбыз кайра көрсөк ээ.
Күүң да жок өзүң,
Дайынсыз кеткен адам бар.
Обону такыр кармалбай,
Сапар кеткен адам бар.
Каада күтүп кемибес,
Кайран элим кантти экен.
Калдайган чоң комузчуну,
Кара жер кантип алды экен.
Өзүңдүн күүңү жаздырганы,
Бир адам чыккан жок экен.
Эр эмгегин баалабас,
Элиң дагы караңгы экен.
Эмгекти жазып калтырганга,
Эр жигиттер жок экен.
Талантты такыр баалабай,
Тамагы менен жеген экен.
Таланттуу Акун комузчу,
Таптырбай кеткен экен.
Күүлөрүң калса жазылып,
Тарыхың жүрмөк айтылып,
Жаштар сени жомоктомок
Жашарган сонун баян болмок.
Атаңын көрү караңгылык,
Аңтарылды дүйнө жок калып.
Ак Сай, Көк Сай, Сары Сай,
Аткарылбас арман ай!
Бууракандап ичтен толкуйт,
Буулуккан чер тарабай.
Талант, өнөр жагынан,
Табылбайт сендей бир адам.
Жаратылыш өзүңө,
Жылындуу шык ыйгарган.
Темир Канат жерине,
Ысмың сенин берилмек.
Кара Көңдөй мектебине,
Кадырлуу өткөн талант деп,
Карыянын аты чегилмек.
Какшанып жанган радиодон,
Кабарың сенин берилмек.
Беккулу эмес кол боюнда
Мындай адам табылбайт.
Ыбырай, Кара Молдонун,
Аты менен тең турмак.
Табияттын белеги,
Талант деген табылбайт.
Көз жоосун өнөр азгырып,
Көркөмдүк чачып жаркырайт.
Зор комузчу, улуу талант,
Кылымда бир жаралат.
Айтылбай кеткен тарыхы,
Арманда кеткен бир талант.
Алтын сындуу чачылбайт.
Талант менен өнөр шыкты,
Баалагыла калайык!
Өнөр шык эгер өтүп кетсе,
Оңой менен табылбайт.
Алтын дагы табылат,
Мал-жаның дагы табылат.
Өкүттү салып сезимге,
Өнөр деген таптырбайт.
Ушундай тура шум жалган,
Талант деген элден калган,
Жакшы чыккан азаматтар,
Талант жолун баалаган.
Энчисин болуп журтуңдун,
Эл алдына айтып чыгарган.
***
Башкаларга намыз бербей,
Баатыр өттү, шер өттү.
Аты чыгып кыргыз ойнунан,
Айдыңданган эр өттү.
Эки баатыр эңишет,
Чылбырларын чайнашып,
Ары-бери жулкушат,
Намысты бербей кармашып,
Баатыр эле бир далай,
Атыгайдын Асылбек,
Эл алдында намыстанып,
Эрлер эми тирешет.
Узун бойлуу кең далы,
Урматтап турган адамды,
Куланбайдан Баякун,
Баатыр болчу бу дагы.
Ачакейдин Чундугу,
Эңишке түштү көп жолу.
Намысты бек кармаган,
Барктуу болчу баарынан.
Азап тартып калуучу,
Аны менен кармашкан.
***
«Балбан күрөш болот» деп,
Жарчылар жар чакырат.
Алдыга чыккан баатырга,
Албан байге тартылат.
Балбандар күч сынашып,
Багалектен алышат.
Күч атасын тааныбайт,
Күчөп келип кармашат.
Салабаттуу баатырдай,
Саадабайдын Абдырай.
Алдыга чыкты тартынбай,
Көңдөйдүн балбан Чокмору,
Көөнөрбөгөн эр болчу,
