Кадыр Абакиров
Бабалардын Урпагы. 3 китеп
Түлөбердинин Сукейи,
Түйшөлбөй гана бек турат,
Даңкы көпкө угулат,
Даңазалуу эр турат.
***
Кылымга аты аталган,
Кыргый куштун берени,
Канаттарын каккылап,
Карагай черди жердеди.
Кыргыйдан баатыр кем беле,
Кыргыз элде береги.
Бабалар сыйлайт байыртан,
Баатырын чыккан элдеги.
***
Токторбайдын Аалысы,
Кетирген эмес намысты.
Атка жеңил тайга чак,
Ар нерсеге шамдагай.
Ыкчамдыгын көрсөтөт,
Ыстамдын уулу Ыбырай.
Батынып ага жакындайт,
Бапайдын Ырыскелдиси.
Айтикенин Аалысы,
Байыркыдан келаткан
Баатырыбыз бир далай.
Элибиз аны унутпай,
Эсине салат кайталай.
Канча жылдар өтсө да,
Карааны калган айтылбай.
Баатырларды эстейбиз
Баянын айтып келебиз.
Алып-учуп умтулган,
Атаңын көрү заман ай,
Жол жомогун улаган,
Жомокчу ушул бала ай,
***
Аскага өскөн бетеге
Ал жакка улар кончу эле.
Улуу тоонун ырларын,
Укмуштантып созчу эле.
Колумда турган калдыркан,
Кооз экен го карасам.
Колуңдан аны коё бер,
Ал байкушту аясаң.
Колумда турган калдыркан,
Кооз жергеме жарашкан.
Байрыкыдан кеп козгоп,
Баян айтып баратам.
Абалкыдан кеп козгоп,
Аян айтып баратам
Азгырылып өткөнгө
Аңгеме айтып баратам.
***
Ат дүбүртү дүңгүрөп,
Балбандар чаап келатат,
Жер айлана күү күчөп,
Жердештер артка сүрүлмөк,
Курун бекем курчанып,
Курумшудан Айтике,
Улакты тартып келатат.
Узай чаап арылайт.
Ак бозго камчы уруп,
Артынан чаң уюулгуп.
Баякун баба жакындайт,
Бай сөзүн айтып бакылдайт,
Күн нуруна чагылып,
Үзөнгүлөр жаркылдайт.
Үйүр тобу көрүнүп,
Күлүстөндөр арылайт.
Курумшудан бир эр бар,
Кула аты менен келатат,
Ырыстуу бир шер эле,
Ыстамдын уулу Ыбырай.
Эңип алып улакты,
Эңкейиштей баратат.
Карагер күлүк кашка ат,
Карааны сызат алыстай.
Кудуреттүү жан эле,
Кулеттин Ысайы.
Тартып алып улакты,
Ташкындай чаап баратат.
Кашка атка камчы уруп,
Карааны качып уюулгуп,
Тоготпой башка жандарды,
Толгон топтон арылады.
Анын арты жагынан,
Шоңконун Рыскелдиси,
Карала атка камчы уруп,
Калбай келет удургуп.
Жанатан даяр турган,
Жаманактын Абдысы,
Кошо чыкты камынып,
Коштон калбай ашыгып,
Ат дүбүртү угулуп,
Аяктан чаң уюулгуп,
Баатырлар чаап келатат,
Жер айланып дүңгүрөйт,
Жердештер артка сүрүлөт,
Сүрөмөлөп үн күчөйт.
Беш энебиз жер көчөт.
Угуттуу жер дүңгүрөйт,
Улакчылар улагын,
Алмай-телмей тартышып,
Ары-бери алышып,
Түбү калың берешен,
Түзөңдө турат калың эл.
Баатырларды карашат,
Учуп-жанып берендер,
Улам алга ашыгат,
Улакты тартып келатат.
Бабаларым баатырлар!
Улагыңды тарта бер!
Уламалап санжырачы,
Улуу кепти айтып кел!
Беккулунун берендери,
Колдон намыз чыгарбай,
Бабаларды уяткарбай,
Бир-бириңи эш тутуп,
Кара атка камчы уруп,
Кайып сызсын сапарлай.
Алдыга кеткен жол улап,
Атаңын көрү заман ай.
***
Күкүк куш Кара Колоттон,
Күүсүн төгүп безенет.
Куштун үнү мукамдуу,
Кумарланам миң ирет.
Күкүк кушту аңдыйлы,
Кылтак салып кармайлы,
Кылтак менен кармабайт,
Торго түшсө сайрабайт.
Анын үнүн уккуң келсе,
Акырын жылып жакын бар.
Куш үнүндө жалын бар,
Кудуреттүү үндү уксаң,
Курган жүрөк жалындаар.
Турак кылып жашаган
Туулган жерин ыр кылаар.
Турагымдан ыр чыкса,
Туугандарым макталса,
Жаш денеңде жүрөктүн,
Жалын чачаар жагы бар.
Кагылайын туугандар!
Аңгеме маек кургандар!
***
Баян айткан дастанчым,
Байыркыны жакындат.
Бабалардын ойнун айт!
Тээ байыркы салтын айт!
Терип-терип тепчип айт!
Калжаң-кулжаң кошуп ийбей,
Карыбаган чындыкты айт!
Укулуктуу болсун деп,
Учкай жерин чолуп айт!
Азга күтө тургула,
Ат жарышы башталат.
Көңдөй ичи күүлдөп,
Күлүктөр кетти дүңгүрөп,
Туу түбүндө алкынат,
Түмөнбайдын Тору аргымак.
Ооздугун карс чайнап,
Окуранат баш чайкап.
Ат жарышка кошулат,
«Күткөн ойду берсе, деп,
Күлүгүм чыгып келсе –деп,
Адамдар:– Оо, кудайлап,
Жаратканга табынат,
Бата берип жатышат.
Ат жарышы башталат.
Бүтөбайлар атын сүрөп,
Чабандесин жөлөмөлөп,
Дүңгүрөшүп келатат,
Дүбүрткө толуп кең аймак.
Аргамжы боюу жакындайт,
Атыгайдын Кула аргымак.
Жаныбар эми арыш алып,
Биринчи атка жакын барып,
Билгизбей арым арбытып,
Жанын сабап, даңкан чачып,
Жаадай сызып келатат.
Түмөнбайдын Ак желек,
Түмөнгө чыгып жарк этет,
Бийик-бийик жар келсе,
Бир изин жаза баспаган,
Ай караңгы түн келсе,
Андай жерден жаңылбас.
Акылы укмуш жаныбар,
Алааматта жаңылбас,
Айың болгон элине,
Айтып бүткүс кеби бар,
Дастанчым бул күлүктөрдүн,
Дайнын айтаар жериң бар.
Шоңконун Алабайталы,
Топ жарышта байге алган.
Томуктай күлүк чыкты деп,
Тоолук элдер мактаган.
Ооргуп-оргуп чаң чыгат,
Жарышкан аттар келатат.
Тынайдын Көккашкасы,
Тынбай арыш алыптыр,
Астыңкы жайга барыптыр,
А да кызып алыптыр.
Ай чапчыган аргымак,
Аттар кайда андагы?
Жонго карай созулуп,
Жолдор жатат баягы.
Алып-учуп сызышкан,
Аргымактар көрүнбөйт.
Алкынтып күлүк ат чабып,
Азаматтар бери өтпөйт.
Азаматтар өтпөгөн,
Агарып муңдуу жол жатат.
Аралап кеткен кыяны,
Ал кашка жол нени айтат?
Күндү чапчып алдырбас,
Күлүктөр кайда андагы?
Күңгөйгө карай созулган,
Күйүттү жол баягы,
Күңгөйгө учуп бараткан,
Күлүктөрдөн караан жок.
Күргүштөшөт күлүктөр,
Күлүстөндөн дарек жок.
Күлүстөндөр өтпөгөн,
Күбүрго кеткен жол жатат.
Күңгөйгө кеткен созулуп,
Күйүттүү жол нени айтат?
Беккулунун уулдарына,
Берешен бакыт тилегем.
Алыска чапкан күлүгү,
Ашып келсин жол менен.
Алдыга чыгып келе көр!
Аны айтамын ыр менен.
Арыбай чуркап күлүгүбүз,
Аппак нурун таратсын,
Асманда тийген күнүбүз.
Айдыңдуу жерде жашаган,
Аман болсун элибиз.
Бийикте турсун Теңирибиз,
Биримдик болсун демибиз.
***
Намыс жолун уланткан,
Баатырларды сыйлагыла!
Элдин баары эш туткан,
Эрендерди сыйлагыла!
Эстеликти бал-бал жанган,
Байыркы деп атагыла!
Эзелтеден келаткан,
Элиңерди сыйлагыла!
Барак ачып, обон ойлоп,
Баарын ырга салгыла!
Калтырбастан ой козгоп,
Кара сөзгө жазгыла!
Жазылбай унут калгандарды,
Жаңылык жазап ачкыла!
***
Ордо ойнуна келгенде,
Мамбетаалы ордочу,
Тоорумакты тооруган,
Жайнаган чүкө чыгарчу,
Жалгыз эле оюндан.
Мамбет деген ордочуну,
Калың журту мактаган.
Карааны тоодой Боогачы,
Калган эмес алардан.
Ылдыйкы Абды атабыз,
Намысты колдон талашкан.
Шайык дагы шашпаган,
Жайнаган чүкө чыгарган,
Ордо ойнун унутпай,
Дастандарга жазгыла!
Тереңде калган тарыхтан,
Тээ түпкү ата-бабадан,
Бул оюн калган Манастан
***
Кетирекей карыя,
Кеби элге жарыя.
Кең өтөктү аралап,
Керүүдөн жылкы айдаган,
Керимсел жел бетке урган.
***
Абадан деген карыя
Айткан сөзү жарыя,
Айдыңы чоң далдайып,
Адырдан жылкы айдаган,
Аркы өтөккө мал жайып.
***
Боогачы деген карыя
Боо түшкөн сөзү жарыя,
Боордош жерден кетпестен,
Бордунун белин жайлаган.
Боолотуп жылкы айдаган.
***
Кетирекей карыя
Кезинде а да жок болгон.
Кеби, сөзү кылыгынын,
Кээ бири калып коштолгон.
Кеп козгогом ошондон.
Тээ байыркы болгондон.
***
Кетирекей өтөктөн,
Кечинде келем жылкы айдап,
Кең өтөктүн өзүнөн,
Кербен жел согот закымдап.
***
Абласан өтөктөн
Аттарды келем мен айдап,
Атабыз өткөн жер көктөм,
Атыр жел согуп аймалап.
***
Балбактын уулу Абадан,
Коңгуроолу жылкы айдаган.
Көбүргөн өтөк тарапты,
Көбүрөөк өтүп жайлаган.
Абадандын Жолду уулу,
Кожожаш мерген аталган,
Коргулду бойлоп жашынган,
Кайып болуп закымдап,
Кайберенден калбаган.
Аркар, кийик бүт аткан,
Адырдан теке сулаткан,
Кайкып учуп көрүнгөн,
Карааны чыгып бөлүнгөн,
Канаттууну көзгө аткан.
Арыган эмес аңгемем,
Анын даңкын жатка айткам.
Алматай ажы таң калган
Бүлүнтүп бизди атпасын,
Азапка мерген салбасын.
«Кожожаш мерген экен»,-деп,
Сөз сүйлөгөн чебердеп.
Өзүнүн атак даңкын
Кеткен экен бекемдеп.
Өнөрлүү жанды унутпай,
Дайым эстей жүрөлү.
Кожожаш мерген бизде деп,
Аңгемелеп аста сүйлөйлү.
Бабалар айткан тарыхтан,
Баштайлы ушул аңыздан.
***
Аталардан кеп баштагам,
Абадан өтөк жайкалган.
Байыркы турган конуштар,
Бабалар сырын жашырган.
Жай саратан толуптур,
Жайнаган чак болуптур.
Кошубай кончу өтөккө,
Шоңколор келип конуптур.
Ай жаңырып, мал төлдөп,
Айран, жуурат толуптур.
Атыгай кончу өтөккө,
Ортоңку айыл конуптур.
Кошубай кончу өтөктө,
Каакым менен гүл жайнайт.
Качандыр өткөн бабалар,
Кайра артына кайрылбайт.
Агарып гүлдөр көрүнүп,
Ак Сайдын суусу агылса,
Жаздын маалы болуптур.
Арпа тектир конушка,
Язбек уулу конуптур.
Абадан кончу өтөктө,
Атыр жыттуу гүл жайнайт.
Алыска кетип жок болгон,
Аталар эми кайрылбайт.
Боордон туруп карасам,
Боогачы өтөк көрүнөт.
Боогачы өтөк жайлаган,
Боолотуп жылкы айдаган,
Боорлорум неге көрүнбөйт?
Жардан туруп карасам,
Жантай өтөк көрүнөт.
Жантай өтөк жайлаган,
Жайында малын айдаган.
Жаркындар неге кайрылбайт?
***
Айыл терең тынч уйкуда. Дабыш жок үн чыкпайт. Асманда толгон ай. Чыгыштан жаадырап чыга келип, Мен төрөлүп өскөн айылды алтын нурга бөлөп, магдыратып салды. Менин балалыгым өткөн жерлер алтын нурга бөлөнүп калды. Айланамда улуу тоолор. Касиеттүү Чоң Таш жайлоосу. Балалыгым өткөн жерлер алтын нурга бөлөнүп жатты. Алдымда Чоң-Ташымдын суусу ал күчкө келип күрүлдөп агып жатат. Бул касиеттүү аймактын баардыгы айдын алтын нурга бөлөнүп калды. Мен жерди карадым, жер жап-жашыл, тизеден келген шибер чөп. Анда-санда гана көйрөң жел мен бармын дегенсип согуп өтөт. Баардыгы терең уйкуда. Балалыгым өткөн ыйык жерди, тегерек ай алтын нурга бөлөп өтүп баратты. Жан-жагымда байыркы замандан бери жашап келаткан ата-бабам көргөн асыл тоолор. Бир кездерде менин ата-бабам дагы ай нурунда туулган жерди ушинтип карагандыр. Мен жап-жалгыз ушул жерде турам. Ушул жерде туруп, бул жерде өткөн жакындарымды, тааныштарымды эстеп жатам. Абаларымды, апаларымдын жаркын элестери көз алдыма даана келип турду. Алар менин эсимен кетпей турду. Алардын сүйкүм элестери менин көз алдымда даана турат. Мен кечөө бир таанышым менен келип ушул жерде таш короонун жанына туулган жеримди көрөйүн деп жалгыз конуп калгамын. Кулагыма жылкынын кишенегени, койлордун маараганы, уйдун мөөрөгөн даана угулуп турду. Тээ алыстан кандадйдыр бир суурдун ышкырган үнү угулгансыйт. Ошол мени суктандырган балалыгымда болгон суур окшойт. Алыстан атам, Аляз абам, Дүйшөн, Жусу, Кенебай, Сыдыш, Көкүш, Тынчылык Токуш байкелерим коюн айдап келаткан элестер көз алдыма келип-кетип турду. Аларды мен эстебей эле алар мени эстеп тургансыйм. «Сен эмнеге туулган жериңе көптөп бери келбей калдың- дегенсийт. -Туулган жерге келип бизди эстеп тур» дегенсийт.Энем, асыл жеңелерим Гүлүй, Бурулуш, Батма, Батый, Гүлбайра жана башкалар өз турмушун кылып жүргөнсүйт. Тээ алыста жылкынын кишенеген үнү, аларды түбүртү кулагыма даана келди. Ашыбай чоң атам бир тараптан жылкы айдап келаткансыйт. Ушундай элестер менин көз алдыма келип -кетип турду. Кечке жөө келип чарчаган окшойм. Атам салган таш короонун түбүнө жатып уктап алайын дедим. Жашыл чөптүн үстүнө жатып, чапанымы айкарасынан жамынын уйкуга кирдим. Түшүмө өткөн балалыгым кирсе экен. Эртең менен ойгонуп, аталар өткөн конушту аралап аларды ырга салайын. Касиеттүү туулган жерим сен барсың, сен барда мен бармын. Мага тааныш жаркын адамдар силер мени мененсиңер. Силердин сүйкүм элесиңер мени менен дайым бирге жашап келатат.
***
Керүүдөн туруп карасам,
Кетирекей өтөк көрүнөт.
Керилтип жылкы айдаган,
Кезинде бээни байлаган,
Кербендер неге көрүнбөйт.
Адырдан туруп карасам
Абадан өтөк көрүнөт.
Алкынтып жылкы айдаган,
Адырларга мал жайган,
Аталар бери өтүшпөйт.
Алкымдан туруп карасам,
Абласан өтөк бүлбүлдөйт.
Адырларга мал жайган,
Ак калпак кийип калдайган,
Агалар эми бери өтпөйт.
Коктудагы жолду өрдөп,
Кой менен жылкы өтөгөр.
Көөнөрбөс элдин тарыхы,
Көз алдыма келегөр.
Адырдагы жолду өрдөп,
Атчан жигит өтөгөр.
Аталардын тарыхы,
Айтканда эске келегөр.
Эңкейиште кырлардан,
Эчки, аркар өтөгөр.
Эзелкинин тарыхы,
Эсиме эми келегөр.
Байтак жолдо көрүнүп,
Башчы жигит өтөгөр.
Байыркынын баянынын
Бабалардын тарыхынын
Баары эске келегөр
***
Биз мурунку муундарга көз жиберели, айрыкча көзү өтүп кеткендерди ойлоп алалы.. Алардын абройлуу элесин, жүргөн-турганын дагы бир жолу эске салалы. Алардан биз үлгү-таалим алганбыз анан кантип биз аларды унутуп салмак элек. Алар мага үлгү болчу, жеке эле мага эмес баардык адамдарга жүргөн-турганы менен таалим болгон. Ошол жакшы элеси менен биздин эсибизде калбадыбы. Көзү өтүп кеткендердин бир гана жакшы жагын, үлгүлүү жагын эстөө эң жакшы. Мен бала кездеги чоң аталарымдын, чоң энелеримдин жакшылыгын эч убакта унутпайм. Алардын мага жасаган жакшы мамилелери менин көз алдыман кетпей элестелип турат. Алар ошонусу менен менин айланамда тирүү жүргөнсүйт. Айтымбет атам, Калый энем, Ашыбай чоң атмын кемпири, Баякун атамын кемпири жана башкалардын сүйкүм жакшы элеси мени менен жашап жаткансыйт. Бул ак кагазга алардын баарын атап өтүү мүнкүн эмес. Айрыкча мени менен көп жүргөн Түйтө жеенимин, бирге ойноп балалыктын жаркын элестерин өткөргөн, бул жерде эмес башка жакта көзү өтүп кеткен Жекшен досумдун жаркын элесин эч убакта унута албайм. Мындай жаркын адамдар ого эле көп, алардын жакшы элестерин мен кийинки баяндарымда улантаарымды силер унута көрбөгүлө. Мен силерге эмне дегим келет. «Көзү өтүп кеткен жаркын адамдардын элесин эч убакта унутпагыла, аларды эскерип тургула! Жана ар дайыма аларга багыштап куран окугула» дегим келет.Алардын бизге калтырган жакшылыгы, баарыбызга төгүлгөн жашыл нур сыяктуу эчтекеге бергис осуяттай сезилет .
***
Элчибай чечен тил безеп,
Санжыраны сайраган.
Этекке малын жайдырган.
Асый чыкма жылкыларды,
Адырга конуп саадырган.
Ак тору атына,
Арпа берип бактырган.
Серкесинин мойнуна,
Коңгуроону тактырган.
Кайран киши бу да өттү,
Буйрук тура ушундай,
Буюрбай калып а бала,
Көөнөрбөс Көңдөй ичинде,
Көп баян калды айтылбай.
***
Абалатып жылкыны
Алтымышбай ата айдаган.
Алдындагы малдары,
Адырлуу бетке батпаган.
Асый чыкма жылкылары,
Ак-Кайкыны жайлаган.
«Көнөрбөс бай экен»-деп,
Көргөн жандар мактаган.
***
Койсойбостон Канай бар
Койкоңдогон жандарды.
Колун бурап артка кайрып,
Кокуйлаткан далайды.
***
Койсойбостон Тапа бар
Койлорун жайып адырга.
Жылкыларын жайдырган,
Жылуу-Суунун алдына.
Жарды менен жалчыга
Жайы менен кайрылган.
«Берешен адам экен»,-деп,
Бет келгендер мактаган.
***
Тамырды кармап так айткан
Тамшанып туруп жатка айткан.
Ооруган жерди бат айткан,
Ааламда кезип келгендер,
Андай табып таппаган.
Ырымчылык жагы бар,
Ысымын эли даңктаган.
Азыркы эле дарыгердин,
Арбынын артка калтырган.
Дайындуу алыс элдердин,
Далай-далай пенденин,
Алкышына жараган.
Дүр-дүнөсүн жаза албай,
Дүкөнү ачык жабылбай,
Көңүлүн жакшы ача албай,
Көксөгөнүн таба албай,
Жайраган жалгыз баласы,
Жабылбай ойдун санаасы,
Артынан тукум тарабай,
Атаке» деп сөз айтпай,
Дүйшө табып бир келип,
Дүйнөдөн өттү арман ай.
***
Иймектеги Төрт Күлдө
Илгери өткөн чоң жыйын.
Ишибиз алга жылсын деп,
Ошондогу дайныбыз,
Ушу Көңдөй айлыбыз,
Исакеев аталган.
Андан бери кайкып учуп,
Алыстады көп заман.
Эл көтөрүп шайлаган,
Эмгеги асыл азамат,
Контр болуп катталган.
Азамат эр жери үчүн
Арбын кызмат жасаган.
Антсе дагы кутула албай,
Азап тартты жалаадан.
Отуз жетинчи жылда анан,
Темир Канат аталган,
Баардык ишти так айтып,
Жан дүйнөнү тазарткан,
Ак жорго минип чайпалган.
Абатай аба башкарган,
Абалайт жылдар сабалап,
Ал кездеги жаш бала,
Ак чач болуп картайган.
Темиркан биздин атабыз,
Мал чарбасын башкарган.
Далай-далай адамдар,
Дайны менен тың чыккан.
Өлбөс атак калтырган.
Ай айланып күн өттү,
Анан канча жыл өттү.
Күдүр-күдүр күдүр саз,
Күдүрдөн учуп өрдөк каз.
Темир Канат бул эмне?
Асмандап учкан Айрыплан.
Ак булутту аралаган,
Арыбай учуп сабалаган,
Абада жай калкыган.
Айрыплан -Темир канат,
Кага берсин канатын,
Алды жакка бара алсын.
Темир канат деген сөздү чыгарган,
Санжырачы жана акылман.
Ушул жерди Темир Канат деп атаган.
Темиркан ата өзү өттү,
Өзү өтпөсө көзү өттү.
Андай сонун адамды
Эскере биз жүрөлү,
Эстелик калып өткөндү.
***
Буйгаттан учкан кара куш,
Букарга кетип дарек жок.
Турагын таштап кетип,
Тунжуроодо дарек жок.
Букарга учкан кара куш
Бурулуп кайра келбеди.
Кандаштары аны жоктоп,
Кайгырып жашын ирмеди.
Ак баракка жазылбай,
Арманы бар ыр өттү.
А дүнөгө жол улап,
Армандуу бир эр өттү,
Туулган жерден айдалып,
Кулак болуп кармалып,
Кубалана сандалып,
Учкан куш жетпес жер эле,
Украина элинде,
Турганбай деген кары өттү,
Турмушта катуу кеишип,
Туура жолдо жетелешип,
Байбичеси дагы өттү.
Атыгайдын Тынайы,
Болуш болуп айдалып,
Болбогон жерден жаза алып,
Айдыңдуу жерден алыстай,
Агаларга салам бере албай,
Алыс жакта бу өттү.
Атагы бар Абдылда,
Айлына жетпей сапарда.
Алыс бөтөн жактарда,
Армандуу болуп ал өттү.
Чынгыштын Жоомарты,
Өз айлынын уулу эле.
Өктөмдүү бир жан эле,
Оо, дүйнөгө бу да өттү.
Кетирекейден Ысман бар,
Келбей калды канчалар.
Көңдөй жерден айдалып,
Кордукту көргөн адамдар.
Эл душманы аталып,
Куугундук жеди канчалар.
Өмүрдө нени көрбөдү,
Өксүктө өткөн кайрандар.
Анан мезгил өзгөрдү,
Эл досу экен эми алар.
Ак жеринен айдалып,
Азапты тартты канча жан.
Мазесин алган далайдын,
Маңгурттарга таң калам.
Келип кеткен өмүргө,
Кетирекей ким эле?
Койнунда тоонун төрөлгөн,
Кошубай деген ким эле?
Жайында бээни байлаган,
Жантай деген ким эле?
Аталар атын унутпай,
Айта жүргүн замандаш.
Качандыр өтүп кеткенди,
Кайра эскергин кары, жаш.
***
Турагы жок куш болбос,
Тууганы жок эр болбос.
Дареги жок жер болбос,
Башаты жок суу болбос.
Турагы жок учкан куш,
Туш келди жерге бир коноор.
Турагы жок эр болсо,
Коргоноору жок болоор.
Дайны жок суу айтылбайт,
Ак кагазга жазылбайт.
***
Ат жайлоодо канат кагып,
Алгыр бүркүт айланат.
Сай боюнда Сорок Таш,
Жол боюнда сороёт.
Ары-бери закымдап,
Айланып учуп куш конот.
Чермиш баба бул ташты,
Ойлуу карап тургандыр,
Таяк менен тыкылдатып,
Тамашалап ургандыр.
Көнөчөктү кайра эскерип,
Жылмая күлүп алгандыр.
Ташты урган Чермиш жок,
Тамашалуу баба жок,
Атадан калган дүйнө жок,
Атаңын көрү дүйнө бок.
***
Кулак болуп алыстарга айдалды,
«Көңдөйүм»– деп жалбырактай саргайды.
Тагдырлары жандап кетип азапты,
Асыл жерге алар жетпей калышты.
Сейит уулу Турганбай.
Таштаке уулу Кыдыр.
Артык уулу Ордобай.
Табылды уулу Орунтай.
Атыгай уулу Тынай.
Атыгай уулу Абдылда.
Шүкүр уулу Эсенгул.
Чынгыш уулу Жоомарт
Кетирекей уулу Ысман
Бапа уулу Рыскелди.
Акман уулу Токтосу
***
2- БӨЛҮК
«Така туякты сактайт, туяк тулпарды сактайт,
тулпар эрди сактайт,
эр элди сактайт».
Байыркы түрк макалы
«Эр жигит эл четинде жоо бетинде».
Байыркы ыргыз эл макалы
ЖООКЕРЛЕРДИН АРМАНЫ
Саргалдак учкан тоолордун,
Саргарып гүлү ачылды.
Сар-санаа болуп аарчыймын,
Салаалап аккан жашымды.
Саргарган сары жалбырак,
Самсаалап түшөт күзүндө.
Жалбырак жансыз калдырап,
Жабыккан элес жүзүмдө.
Боз булут баскан тоолорго,
Боздосом үнүм жетпеди.
Кабылдык душман огуна,
Кандаштар бизди эстегин.
Кайкыйт кушу тоолордун,
Кайрылып барып көрбөдүм.
Элесимди эстей жүр!
Эл-журт үчүн өлгөмүн.
Жаткан жайым белгисиз,
Сөөгүм калды кап-кайда.
Кайрылып жерди көргөнү,
Каркыра болом жаз-жайда.
Көк асманда сапарлап,
Тизилсе учса каркыра.
Жоо огунан жок болгон,
Жоокерди эске салгыла!
***
Поезд минип улантышып сапарды,
Берендерим кан майданга аттанды.
Арман күн ай, тагдыр экен түбөлүк,
Агаларым ал согуштан кайтпады.
Кан майдандан алар келбей калса да,
Кайрыла албай батыш жакта жатса да.
Аларды эстеп ыр чыгарган адам бар,
Айдың мезгил алыс жакка сызса да.
***
Унутулду жалган атак, даңк дагы,
Ушул кезде такыр калып айтылбай.
Жоокерлердин жасап өткөн эрдиги,
Жомок болуп ырларымда калгандай.
Ыр да ырдалып, санжырада айтылган,
Улуу эрдикти баштоо дагы улуу кеп.
Жердештерим корккон эмес ажалдан,
Ошол үчүн бизди коргоп жан кыйган.
Алардын улуу эрдиги баяндалат,
Ак кагазга көп элестер жазылат.
Даана жазсам абалардын жолдорун,
Дайнын ачып кереметтер жаңырат.
***
БҮТӨБАЙ АТАДАН КЕЛБЕЙ КАЛГАН
ЖООКЕРЛЕР
Чекир уулу Дүшөнбай.
Алаш уулу Мыйса.
Ысабек уулу Усубакун.
Менде уулу Акир.
Курман уулу Токтокадыр.
Абыш уулу Жолбун.
Абыш уулу Дүшөнбай.
Түмөнбай уулу айдыңбай.
Кулет уулу Турдубек.
Темиркан уулу Барктабас.
Темиркан уулу Кабыл.
Жараш уулу Канимет.
Жараш уулу Рыскелди.
Жараш уулу Бердалы.
Тыны уулу Олобай.
Тыны уулу Шарыпжан.
Асылбек уулу Абдырасул.
Асылбек уулу …
Акмат уулу Сырдыбай.
Акмат уулу Абдырай.
Атыгай уулу Кабыл.
Шабдан уулу Байбосун.
Ургазы уулу Кусейин.
Ыбыке уулу Апил
Аалы уулу Садыр.
Токтосун уулу Дүйшөмбү.
Желдең уулу Такиш.
Желдең уулу Саякбай.
Асан уулу Кудайберген.
Урманбет уулу Жакыпбек.
Урманбет уулу Үсөн.
КУРУМШУ АТАДАН
Баяман уулу Жумакун.
Акун уулу …
Турусбек уулу Шейше.
Турусбек уулу Темиркан.
Кутман уулу Бейше.
Шайке уулу Абырай.
Кайу уулу …
Орозбек уулу Байтур.
Асыл уулу Акмат.
Тапай уулу Жүдөмүш.
Тургунбай уулу Мамбетакун.
Мергенбай уулу Ыйман.
Самен уулу Төлөбай.
Самен уулу Карыбек.
Саты уулу Кабакан.
Саты уулу Казак.
Токтогул уулу Жусуп.
Токбай уулу…
Токбай уулу Мөкүш.
Токбай уулу Самүдүн.
Дүйшө уулу Заркыт.
Токтобек уулу Бектурган.
Айбек уулу Ачубакун.
Сарыбаш уулу Молдобай.
Ордобай уулу Үсөке.
Баякун уулу Нурдин.
Алыбай уулу Чекир.
Алымбай уулу Бакирдин.
Ачакей уулу Кубатбек.
Жумабай уулу Кемел.
Саадабай уулу Ыбырай.
Текебай уулу …
Осмон уулу Жусуп.
Молдоакый уулу Жангороз.
Молдоакый уулу Асанакун.
Сакы уулу Асанбек.
Турдубек уулу Токтоакун.
Жолдошбай уулу Тенти.
Тотосун уулу Мкамбет.
Кыдыр уулу Арун.
ШОҢКО АТАДАН
Эсенгул уулу Ыйманаалы.
Эрдөлөт уулу…
Бектемир уулу…
Күрөңкө уулу Касым.
Кетирекей уулу Асанбай.
Кетирекей уулу Мусажан.
Жийдебай уулу Бапыр.
Тыныбек уулу Шайыр.
Манапбай уулу Үсөнбек.
Сыдык уулу Жолдош.
Сыдык уулу Жоодат.
Миңжашар уулу Акмат.
Теңизбай уулу барктабас.
Сарыбай уулу Рай.
Бапы уулу Касымалы.
Мембетаады уулу Жылтыр.
Аалы уулу Асанаалы.
Садыбакас уулу Кабыл.
Маамбек уулу Мустаке.
Маамбек уулу Мукамбет.
КЫПЧАК ТУУГАНДАРДАН
Ыстам уулу Жаанбай.
Баяман уулу Көчөр.
Токторбай уулу Аалы.
Жумадыл уулу …
Намазаалы уулу …
КАЙТПАЙ КАЛГАН ЖООКЕРЛЕР
Кара куш неге уча албайт,
Кара кушта канат жок.
Кара жол турат даңгырап,
Кара жолдо караан жок.
Ак куш неге уча албайт,
Аппак кушта канат жок.
Ак дөбөнү карасам,
Агалардан дарек жок.
Кыргыйек неге уча албайт,
Кыргыйекте канат жок.
Кызыл Дөбөдөн серп салсам,
Кымбаттардан дарек жок.
ЖООКЕРДИН АРМАНЫ
«Душмандар менен алышып,
Кан майданда окко учтум.
Намыстуу эл журтумдун,
Наамын коргоп мен турдум.
Карааны алыс Көңдөйүм
Кагылайын эл журтум!
Ак үмүт менен шайландым,
Араңарда мен бармын,
Кичинемде бирге элем,
Кимиңерден кем элем.
Уулуңар менен тең элем,
Урушка сапар кетти элем.
Урматту элим дээр элем.
Калың колдун алдында,
Кагылышта жок болдум.
Кайыбынан мерт болдум.
Шоораты кенен жерим ай,
Шоңко, кыпчак элим ай!
Кош деген сөздү айта албай,
Коюланган жашым ай!
Кара Колот жеримдин,
Караанына калдым жете албай.
Көздөн аккан жашым ай,
Көөдөнүмү эзет ай!
Ийри Колот жерим ай!
Иймегиме калдым жете албай,
Ийнимдеги жүгүм ай!
Ичимдеги бугум ай!
Арпа Тектир, Ат Жайлоо,
Атадан калган жерим ай!
Ал жакка калдым бара албай,
Сорок Таш деген жерим ай!
Соолбос менин элим ай!
Согушка салып жок кылып,
Соолутту мени өлүм ай!
Туманга жаан аралаш,
Кара Каман, Чатыр Таш,
Кайта салам бербесмин,
Кайрылып сага келбесмин.
Апаттуу ушул согушту,
Айлыма айтып бербесмин.
Көңдөйдө калган атамын,
Көрбөйм го асыл элесин».
Кара Көңдөй элине,
Кара атчаным не жетпейт.
Кара атчаным мерт болгон,
Кара аты аны кайгысы,
Калың элге жете албас,
Каадалуу жерин көрө албас,
Кара атчандын айбы ушу.
Кан күйгөн согушта,
Кайтпай калды канча жан.
Күбүлдү бышкан мөмөлөр,
Күркүрөп учкан ажалдан.
Жоо менен кайта кармашып,
Жок болду эчен азамат.
Түйшүк тарткан шерлердин,
Түбүнө жетти аламаат.
Тоолук ушу бу элден,
Токсон эки жоокерден,
Туулган жерим айрылды.
Токсон эки агамдын,
Толбой кетти кайгысы.
Калдайып учуп бараткан,
Канаттары кайрылды.
Токсон эки жоокерибиз,
Таштап кетти айлымы.
Башынан айтып берейин,
Башынан анда сөз болсун,
Башкалар аны ойлонсун.
Бай өмүрүн эстерсиң,
Балким сен да билеерсиң.
Улуу тоонун аягы,
Урматтуу кеп баягы.
Баштагын деп баянды,
Жеринде калып зарыккан,
Жети өмүрүн карыткан
Жесири күтөт жоокердин,
Кайтадан бизге айтып кел!
Калкылдап булут көчкөнүн,
Канча бир мезгил өткөнүн,
Улуу тоонун аягы,
Урматтуу кеп баягы,
Баштагын деп баянды,
Батасын алган эл жердин,
Баласы күтөт жоокердин,
«Атаке!» атын айта албай,
Арманын сыртка чача албай,
«Чоо жайын айтып бергин- деп,
Чоң атам кайда кеткен» деп,
Небере улам ойлонот.
Баштан өткөн ал согуш,
Баардык жанды ойлонтот.
Ак канаттуу көгүчкөн,
Айлымдан кайта көрүнсөң.
Аккан жашым куюлат,
Айлыма жетпей бөлүнсөң.
Көк канаттуу көгүчкөн,
Көзүмө кайта көрүнсөң.
Көөдөнгө жашым төгүлөт,
Көңдөйгө жетпей бөлүнсөң.
Көгүчкөндөр агалар,
Көңдөйгө жетпей калгандар.
Аралап кеткен бул башты,
Айтып бүткүс арман бар.
***
«Келем» деп коюп келбеди,
Жараш улуу Канимет.
Айлында калган туугандары,
Аны эстеп кайгы жейт.
Дайым жүргөн жаркылдап,
Кабагына кар жаабас,
Бу дүйнөдөн табылбас,
Кайра экинчи кайрылбас,
Урманбеттин Жакыпбек,
Ушу да келбей калды ээ.
Урматы бийик кайран эр.
Маалында келбей калды ээ,
Маамбектен Мустаке,
Кайтпай калып элибизге
Капа чачып жергебизге.
Көөдөндөн муң эшилет,
Көңдөйлүк Мукамбет,
Окшошкон эки кайран эр,
Ойротто жок берендер,
Экөөнөн тең айрылып,
Канаттары кайрылып,
Капага баткан болуучу.
Калдайып жаткан кара жер.
«Аман болсо бул балдар,
Азамат болот дечү эле».
Кеткен бойдон майданга,
Келбей калды көп балдар.
Кайгы учуп каңгыган,
Учуруп колдо шумкарын,
Урук тууган кайгырган.
Ачакейдин Кубаты
Ачык айрым неме эле.
Армандуунун кабагын,
Ачып койчу бат эле.
Оо, дүйнө кетти кайран эр,
Тууган жерин сагынса да,
Аттанып чыкпас сапарга…
«Уулубуз качан келет» деп,
Улутунуп сурайт энекем,
Жашырынып көп ыйлайт,
Жашын төгүп жеңекем.
Эмне болот күнүбүз,
Эш туткан агам келбесең.
Кандай болот энекем?
Кантеер экен жеңекем?
Эчен-эчен жыл өттү,
Элестери айтылаар.
Эл жерине келбеди,
Эсил кайран абалар.
Кара Тоону айланып,
Канат кагат шумкарлар.
Калган тура кайрылбай,
Карааны сүрдүү абалар.
Омбу-домбу бел кайда?
Оболоп учкан куш кайда?
Обондуу назик ыр кайда?
Ойротту бузаар эр кайда?
Кара жел согуп өткөндө,
Каакымдарым кыбырап.
Камыштарым шыбырап,
Кайран эрлер кеткенде,
Кара Көңдөй бу калды.
Атыр жел согуп өткөндө,
Аппак гүлдөр кыбырап,
Арпаларым шыбырап,
Азамат эрлер кеткенде,
Арпа -Тектир жер калды.
Белди карай аттанып,
Беш агам сапар кетти эле,
Кеткендерден дарек жок,
Келген жок го алиге,
Беш агаман дарек жок,
Беш жол жатат созулуп,
Берендер келбей калды го,
Белди карайм томсоруп,
Бейгам ойду ойлонуп.
Токобай уулу Самүдүн,
Толукшуган пенде эле.
Тору атына камчы уруп,
Тоо боорунан кетти эле.
Токобай уулу кеткенде,
«Элиңе аман келгин» деп,
Энелер калды жаш төгүп,
«Калкыңа аман келгин» деп,
Карылар айткан ак тилек.
Арман күчөп ташкындай,
Айлына аман келе албай,
Алымбайдын Чекири,
Жалын өчүп окко учту,
Жазмыштан көрүп буйрукту.
Жолдошбайдын Тентиси,
Шейшемби күнү кечинде,
Шейит болуп ал кетти.
Кут төгүлгөн абалтан,
Курумшу эле атадан,
Канча азамат жок болду,
Кайгырып айтам ошону.
Ат көтөргүс жүк болду,
Арман күн мындай болобу,
Дүйнөдөн учуп жок болду,
Дүйшөнүн жаркын Зарлыгы,
Келбей калды а дагы,
Кейишке салып жандарды.
Тоодой сөзгө бек турган,
Токобайдын Бектурган,
Кейиштүү кеп козголгон,
Кеткен бойдон жок болгон…
Айтбайдын Ачубакун,
Ала барман пенде эле.
Кара Көңдөй жерин көрбөй,
Кайып болуп кетти ээ…
Күңгөйдөгү өтөккө,
Күкүк кушум конгон жок.
Күлүстөндөр батыштан,
Күн Тийбеске келген жок.
Арпа Тектир жайлоого,
Айланып куш конгон жок.
Апаатка кеткен агалар,
Ат Жайлоого өткөн жок.
Жабыгып кетип баратат,
Жалгыз атчан жолочу.
Жатындашы кеп козгоп,
Жашын төгөт шолоктоп…
Баатырлардан соз козгоп,
Башкача санаа, ой ойлоп.
Элди-жерди коргогон,
Эрендерди айтайын.
Чепте туруп бек болгон
Чеберден кеп баштайын.
Алыска ат дүрбөтүп,
Аттанышкан баатырлар.
Кара Көңдөй жерине,
Кайтпай калган канчалар.
Шашыла ат дүрбөтүп,
Шашып кеткен берендер.
Кара Көл турат калдайып,
Кара куш конбойт айланып.
Каардуу шамал чайпалып,
Кара Көл калды шалдайып.
Каары келип толкуган,
Кара Көл менин Көңдөйүм.
Кара куш менин жөлөгүм,
Кадырлаш биздин абалар.
Кайра келбей калгандар.
Кара Көлгө конбогон,
Кайтыш болуп жоголон.
Кайран гана баатырлар,
Кара куш ошол берендер.
Кайтыш болуп кеткендер.
Толкуган бу өмүрдөн,
Толкуй албай кол үзгөн.
Толкубай турат Кара Көл,
Толкундары не болгон.
Толкуну небак жоголгон,
Каадалуу учуп көрүнгөн
Кара кушту ок соргон.
Агаларды баяндап,
Акын эми сөздү улант.
Сап-сабы эми уланат,
Санжыралар куралат.
Жоргологун жомогум,
Калып калба туу жондо.
Алды жакка жол улап,
Арыш кере жорголо.
Апаат күндө жоголгон,
Агаларды баянда.
Баарысын тең так айтып,
Бирөөн унут калтырба!
Боордон жылкы айдаган,
Бокбасардан Шейше бар.
Тынбай тоого каттаган,
Тыныбектин Шакири,
Бай өмүрдү улаган,
Баямандын Көчөрү,
Койсойбостон Абдыр бар.
Осмондун Жусубу,
Эстеп келет бу уулду.
Толкуп-толкуп эл келет,
Токтосундан Мукамбет.
Айдыңы чыкпай тап-такыр,
А да келбей кечигет.
Уралынын Кемели,
Узаган бойдон келбеди.
Бабасын тарткан баягы,
Баякундан Нуридин.
Бая эле кетип кайтпады.
Сакиден Асанбек,
Саруунун Сукейи,
Айдыңдын Шыбыйы,
Алыс жактан аларды,
Ашыксам да көрбөдүм,
Айдыңы тааныш жандарды.
Урумга кеткен эр уулу,
Урманбет ата үч уулу,
Ар немеге тең уулу,
Ач кыйкырык чуу келсе,
Айгай салган үч уулу.
Азаптуу кезде жоо келсе,
Кармашка түшкөн үч уулу,
Кейиш менен кечигишип,
Келбей калган үчөө тең.
Созулуп кеткен үч жол бар,
Сапар келеер үч эр бар.
Үчөөнү күткөн үч жол бар,
Үч эр келбей калды анан
Кара жолдун үстүндө,
Капалуу ый каңгыган.
Ойсул ата жол менен
Ойсоңдой кетип баратат.
Ойроттуу бузаар берендер,
Оо, дүйнө кетти кайрылбайт.
Камбар ата жол менен
Кайрылбай сызып баратат.
Калкынан кеткен бөлүнүп,
Кайрандар эми кайрылбайт.
Баатырлардын айдыңы ай,
Түмөнбайдын Айдыңбай,
Эрөөлдө жоо коргогон,
Эки уулу бар Абыш атанын,
«Уулдарым келет» деп,
Энекем эки тон тиккен,
Уландары не келбейет,
Узун жол үнсүз мелтирейт.
Энеке муңга бөлөнөт,
Ээрчишкендер көрүнбөйт.
Асылдарын күткөн эненин,
Ак санаасы аткарылбай,
Жолду улап келген жок,
Жолбун менен Дүйшөнбай.
Мендиден Акир абабыз,
Кубаттуу эр көрүнөт,
Курмандын Токтокадыры,
Кейишке салып туугандарын,
Келбей калды бу дагы,
Жолду карап телмирип,
Бир-бирден бала жаш калды.
«Эмнең бар тагдыр бизде» деп,
Энелер көзүн жаштады.
Чекирден Дүшөнбай,
Капаны салып бир далай,
Айлына калды кайрылбай.
Канимет, Рыскелдилер ,
Ага менен инилер,
Анан дагы Бердалы,
Турагынан канат кагып,
Туйгундар такыр жаш кетти.
Эли-жерин көрө албай,
Эңсеген ойду жаза албай,
Үч туйгундан айрылып,
Энелер калды кайгырып.
Арбын-арбын айтаар сөз,
Молдоакыйдан Жанкороз,
Олжолуу эр Олжобай,
Атыгайдан Шарыпжан,
Ээрчишип айыл тарапка,
Экөө тең келбей калышкан.
Караандарын күткөн адам,
Кайгылуу ыр жазышкан.
***
Айылдаш бир апам бар эле согуштагы жолдошун эстеп, капаланып ыйлап алаар эле. Мен ойлочумун «Небак өткөн немени эмнеге эстейт» деп. Такыр эле акылы жок бала экемин. Ал өзүнүн тең курбу жаркынын эстеп жаткан тура. Канча жыл өтсө да анын сүйкүм элеси андан бөлүнбөй келе жаткан тура. Кандуу согуш канча адамды какшатты. Канча адамдын жүрөгүнө бүлүк салды. Эмесе ошол жаркындарды унутпай биз да эстей жүрөлү. Эгер алардын баары тирүү болсо, биздин айыл кандай чоң кубанычка бөлөнөөр эле. Алардын арасынан канча азаматтар чыгаар эле. Өткөн өттү деп айлыбыз алар жөнүндө эмнгендир көп эскербей келет.
