bannerbannerbanner
полная версияСочинения. Том 2

Гален
Сочинения. Том 2

Можно сказать, что именно проблема патогенеза болезней занимает Галена в наибольшей степени. Следуя логике названия разбираемого нами трактата – «О причинах болезней», – он, в первую очередь, должен был быть посвящен проблемам этиологии. Однако необходимо понимать ограниченность исследовательских возможностей Галена в этой области. По ходу анализа многих текстов, написанных великим римским врачом, мы обращали внимание читателей на то, сколь точно Гален улавливает суть процессов, протекающих в организме человека. Вместе с тем мы не всегда можем говорить о Галене как о первооткрывателе тех или иных явлений в силу отсутствия в его работах научных, экспериментальных доказательств и обоснований. Порой речь может идти о гениальном прови́дении, основанном на потрясающей клинической интуиции и опыте врача, вооруженного рациональной натурфилософской системой, наиболее адекватной по отношению к решаемой им задаче (конечно, для своего времени). Ярким примером является концепция гомеомерий, которую, по ее роли в системе Галена, мы считаем возможным сравнивать со значением клеточной теории в современной медицине. Эта оценка, конечно, является нашим собственным субъективным взглядом, который мы никоим образом не навязываем читателю. При этом как в вопросе о гомеомериях, так и в случае с разбираемым нами в настоящий момент текстом мы понимаем, что идеи Галена при отсутствии их экспериментального подтверждения носят умозрительный характер. Однако обратим внимание на тот факт, что его клинические наблюдения, как правило, безупречно обоснованы эмпирически и подтверждаются логикой. Происходит это только тогда, когда в начале логической цепочки стоят факты, объективно наблюдаемые у постели больного. Именно по этой причине вопросы этиологии и патогенеза обсуждаются им в трактате «О причинах болезней» в совокупности. Так, например, развитие заболеваний, в основе которых лежит накопление болезнетворных излишков жидкости[210], невозможно понять вне логичных и практически полезных представлений о физиологических возможностях организма избавляться от таких излишков: «Это говорилось и многими прежними врачами, но еще никто не описывал, каким образом происходит извержение [лишнего]. Мы припишем природе [несуществующие] способность рассуждать и разум, если просто скажем, что она переводит из своих частей в чужие все, что есть в ней дурного. Однако мы ясно понимаем, что разрешение болезней происходит именно по этой причине. Однако мои предшественники не объяснили, каким именно образом это происходит, так как не могли разъяснить природных способностей, о которых мы уже говорили в других сочинениях» (фрагмент 6).

Гален предлагает идею «более сильных» и «более слабых» частей тела – об этом подробно говорится в трактате «Искусство медицины». Именно через эти понятия он увязывает субъективность реактивности человеческого организма с вопросом динамического изменения тетрад. Из «более сильных» частей тела излишки выводятся быстрее и легче, из «более слабых» – медленнее и тяжелее: «Существуют четыре способности, которыми обладает каждая часть тела, как человека и животного, так и растения: привлечение подобного, удержание, изменение и выделение избыточного, которое носит двойственный характер – избыток бывает количественный и качественный. Кроме того, поскольку части тела неравны по своей силе, но более важные части изначально самой природой созданы более сильными, то вполне естественно, что вредные и избыточные вещества, находящиеся в теле, стремятся к менее важным частям. Тем самым избыток [веществ] выводится из более сильных частей тела и, будучи неспособным нигде остановиться, доходит до самых слабых частей» (фрагмент 6). Понятие «более сильный» и «более слабый» не следует трактовать в плане жизненной важности той или иной части тела. Их надо понимать именно в контексте современного представления об индивидуальной реактивности. В лексиконе современных врачей со времен Галена сохраняется понятие «locus minoris resistentiae» – «слабое место в сопротивляемости» у пациента. Так, например, разные пациенты на один и тот же психоэмоциональный раздражитель могут по-своему реагировать возникновением острых или обострением хронических заболеваний: у одного на фоне стресса болит сердце, у другого – обостряется язвенная болезнь двенадцатиперстной кишки. Это, естественно, не означает различную значимость сердечно-сосудистой или пищеварительной систем. Гален понимает проблему именно так: «Болезнь возникает, когда происходит некое внешнее воздействие на живой организм либо из-за неправильного образа жизни в нем возникает чрезмерный избыток веществ. Если возникает такое состояние, а естественным образом предназначенные для этого части тела не справляются с выведением большого количества излишков, то в этом случае течение крови или жидкости направлено от более сильных к более слабым частям» (фрагмент 6).

К первой группе причин, вызывающих болезни сложных частей тела, Гален относит изменение их природной формы или структуры. Речь идет об излишней гладкости или шероховатости, различных искривлениях и деформациях, а также нарушении проходимости каналов, по которым внутри этих частей тела циркулируют жидкости. Эти причины, прежде всего, могут развиваться внутриутробно и вследствие неправильного ухода за детьми. Именно описание ортопедических расстройств, вызванных неправильным пеленанием, одеванием и двигательной активностью ребенка, занимает значительную часть седьмого фрагмента данного трактата. Подобные же дефекты формы частей тела могут возникать и у взрослых вследствие врачебных ошибок при лечении переломов и травм. Такие дефекты могут иметь и объективный характер, как результат болезней, например, когда часть тела склоняется в одну сторону. Гален отмечает: «…у тех, кто парализован с одной стороны, тело стянуто вовлеченными в болезненное состояние мышцами. То же самое наблюдается во время односторонних судорог как следствия конвульсий. И воспаления, и отвердения, и жесткие рубцы, и все подобные поражения втягивают в себя [ту ткань], которая примыкает к ним, и тем самым искажают [пораженную] часть тела. Кроме того, в местах, где удалены нервы и сухожилия или они парализованы, состояние натянутых и находящихся в противоестественном положении сухожилий приводит к тому, что вся эта часть тела стягивается к ним…» (фрагмент 7).

Гален справедливо полагает, что подобные процессы могут развиваться и внутри человеческого организма, протекая скрыто и проявляясь уже симптомами болезней: «Но и внутренние полости частей тела подвергаются поражению, причиной которого могут служить сращение, сужение, какое-либо препятствие, сжатие, паралич или [противоестественный] анастомоз. Это происходит, когда внутренняя поверхность самой полости покрывается язвами, а затем пораженные язвами части соединяются друг с другом, что приводит к разрушению природного устройства». Гален довольно точно описывает происходящее внутри тела, когда патологические процессы, проистекающие в организме, приводят к накоплению жидкостей в полостях и каналах. Застой этой жидкости, ее гниение, естественно, вызывают развитие болезней (фрагмент 7).

Второй причиной заболеваний сложных органов, по мнению Галена, являются процессы, при которых «разрушается одна из [частей тела], соответствующая природе, или имеет место отрезание, выжигание, гниение или сильное переохлаждение». Их следствием может стать состояние, когда в частях тела появляется «нечто лишнее». Имеются в виду состояния, которые современные врачи называют «плюс-процессы». Они часто представляют собой следствия или осложнения развития других заболеваний, подобно тому как, по логике Галена, вторичные болезни развиваются из первичных. В качестве примера мы могли бы привести кисты и липомы, появляющиеся в результате закупорки и воспаления желез, чрезмерные разрастания грануляционной ткани при заживлении ран, ложные суставы, развитие которых сопровождается значительной деформацией и нарушением функции конечности и т. п. (фрагменты 8 и 9). Вариантом подобных изменений становятся болезни, связанные с «нарушением положения частей тела». Гален обращает внимание на тот факт, что в определенных случаях они могут протекать «быстро и стремительно». Когда мы понимаем, о каких именно болезнях рассуждает Гален, то, конечно, соглашаемся с ним. Смещения и ущемления кишечных грыж, смещения суставов вследствие разрушения позвоночных дисков – все эти (и им подобные) заболевания являются, с одной стороны, следствием длительно развивающихся процессов, а с другой – результатом, возникающим стремительно. Используя язык современной хирургии, мы можем сказать, что один из примеров, приведенный Галеном, – это острое осложнение хронической грыжи. Обратим внимание, что автору хорошо известна не только пупочная, но и паховая грыжа: «При кишечных грыжах и так называемых грыжах сальника канал, ведущий от брюшины к семенникам, всегда расширяется, а иногда и разрывается, в результате чего сальник или какая-то часть кишечника оседает (букв.: соскальзывает. – Примеч. пер.) в этот канал или в чресла» (фрагмент 10).

 

Завершается трактат «О причинах болезней», как и «О разновидностях болезней», рассуждениями о различных заболеваниях, поражающих и простые, и сложные части тела. Особое внимание уделяется такому виду заболеваний, как «разрушение единства». Действительно, рана, травматическое повреждение в виде разрыва или размозжения и т. п. может наблюдаться и у мышц, и у сосудов, и у сколь угодно сложных внутренних органов. Проблема этиологии и патогенеза в системе Галена лишь обозначается в виде логичной, но довольно условной связи, повторяя, по сути, существующую классификацию разновидностей болезней.

ΠΕΡΙ ΣΥΜΠΤΟΜΑΤΩΝ ΔΙΑΦΟΡΑΣ[211]

1. Τίνα µέν ἐστι καὶ πόσα τὰ σύµπαντα νοσήµατα κατ’ εἴδη τε καὶ γένη διαιρουµένοις, ἁπλᾶ τε καὶ σύνθετα, ὁπόσαι τε καθ’ ἕκαστον αὐτῶν αἰτίαι τῆς γενέσεως, ἐν ἑτέροις ὑποµνήµασι γέγραπται. λοιπὸν δ’ ἂν εἴη περὶ τῶν συµπτωµάτων διελθεῖν, ἵν’ ᾖ τέλειος ὁ περὶ πασῶν τῶν παρὰ φύσιν διαθέσεων λόγος. ἅπασα γὰρ οὖν διάθεσις σώµατος ἐξισταµένη τοῦ κατὰ φύσιν ἤτοι νόσηµά ἐστιν, ἢ αἰτία νοσήµατος, ἢ σύµπτωµα νοσήµατος. ὅπερ ἔνιοι τῶν ἰατρῶν ἐπιγέννηµα καλοῦσιν. ἀλλὰ τοῦτο µὲν οὐ πάνυ τι σύνηθές ἐστι τοῖς ῞Ελλησι τοὔνοµα, σύµπτωµα δὲ καὶ πάθηµα καὶ πάθος ὀνοµάζουσι συνήθως ἅπαντα τὰ τοιαῦτα. σηµαίνεται µὴν οὐ πάντῃ ταυτὸν ἐκ τῶν ὀνοµάτων, ἀλλ’ ὡς ἐγὼ νῦν διαιρήσω περὶ πάντων ἑξῆς τῶν παρακειµένων ἀλλήλοις κατὰ τόνδε τὸν τρόπον ἐπεξιών. ἡ µὲν δὴ νόσος εἴρηται, κατασκευή τις οὖσα παρὰ φύσιν, ὑφ’ ἧς ἐνέργεια βλάπτεται πρώτως. δῆλον δὲ ὡς εἰ καὶ διάθεσίν τινα εἴποιµεν παρὰ φύσιν, ὑφ’ ἧς ἐνέργεια βλάπτεται, ταὐτὸν ἐροῦµεν. ἕκαστον γὰρ τῶν ὄντων διάκειται πως, εἴθ’ ὑγιεινὸν, ἄν τε νοσῶδες, ἄν τε µηδέτερον ὑπάρχῃ. παρὰ δὲ τὸ διακεῖσθαί πως τὸ τῆς διαθέσεως ὄνοµα γέγονεν, εἰς ταύτην ἠγµένον τὴν χρῆσιν οὐχ ὑπὸ τῶν φιλοσόφων µόνων τῶν παλαιῶν, ἀλλὰ καὶ τῶν ἄλλων ῾Ελλήνων. ἡ µὲν οὖν διάθεσις κοινὸν ἁπάντων, ὑγιαινόντων καὶ νοσούντων καὶ οὐδετέρως ἐχόντων. καὶ γὰρ καὶ µέλους καὶ ἁρµονίας καὶ λόγου καὶ λέξεως διάθεσις εἴρηται παρὰ τοῖς ῞Ελλησιν. ἡ νόσος δὲ τὸ ἐναντίον τῇ ὑγείᾳ. διαφέρει δ’ ἀµφοῖν τὸ πάθος τε καὶ πάθηµα προσαγορευόµενον, ὥσπερ δὴ καὶ Πλάτων αὐτὸς διοριζόµενος ἔλεγε·πᾶν γὰρ ὅ τι περ ἂν πάσχῃ τις πάθος προσρητέον. ὅθεν, οἶµαι, καὶ τὰς τῶν αἰσθήσεων ἀλλοιώσεις παθήµατα προσαγορεύει, κατὰ µὲν τὴν ὄψιν τὰς ἀπὸ λευκοῦ καὶ µέλανος καὶ ξανθοῦ καὶ τῶν ἄλλων χρωµάτων, κατὰ δὲ τὴν ἁφὴν τὰς ἀπὸ θερµοῦ καὶ ψυχροῦ καὶ ξηροῦ καὶ ὑγροῦ καὶ σκληροῦ καὶ µαλακοῦ καὶ τῶν τοιούτων ἁπάντων. οὕτω δὲ καὶ καθ’ ἑκάστην τῶν ἄλλων αἰσθήσεων. ὀνοµάζει δὲ καὶ τὴν ἡδονὴν πάθηµα, καὶ ὅλως ἅπασαν κίνησιν ἡντιναοῦν τὴν ὑφ’ ἑτέρου γινοµένην ἐν ἑτέρῳ. ἡ µὲν γὰρ τοῦ ποιοῦντος κίνησις ἐνέργεια, πάθηµα δὲ καὶ πάθος ἡ τοῦ διατιθεµένου πως ὑπ’ αὐτοῦ. καὶ γὰρ καθόλου τὸ διατίθεσθαί πως ταυτὸν τῷ πάσχειν ἐστί. καὶ διήνεγκε τῆς διαθέσεως τὸ πάθηµα κινήσει· παυσαµένου γὰρ τοῦ ἀλλοιοῦντος, ἡ περὶ τὸ παθὸν ἀλλοίωσις ὑποµένουσα, διάθεσίς ἐστι τοῦ παθόντος. ὥστε ἐν αὐτῷ µὲν τῷ τρέπεσθαι καὶ µεταβάλλεσθαι καὶ ἀλλοιοῦσθαι καὶ κινεῖσθαι τὸ πάθος ἔχει τὴν γένεσιν, ἐν δὲ τῷ µένοντι καὶ σωζοµένῳ περὶ τὸ ὑποκείµενον σῶµα τὴν διάθεσιν. ἤδη δὲ µένουσαν διάθεσιν οἱ ῞Ελληνες ὀνοµάζουσι πάθος, ὥσπερ καὶ τὸ πεποιηκὸς, οὐκ ἔτι δὲ τὸ ποιοῦν, αἴτιον. καί τοί γε οὐδὲ τοῦτο ἁπλῶς αἴτιον οὔθ’ ἡ µένουσα διάθεσις ἁπλῶς ἐστι πάθος, ἀλλὰ καὶ αὐτὴ κατά γε τὸν ἀκριβῆ λόγον γεγονὸς µὲν πάθος ἐστὶν, ὂν δὲ οὐκέτι. ὅτι δ’ οὕτως σύνηθες ὀνοµάζειν τοῖς ῞Ελλησιν ἐν τῇ τῶν ἰατρικῶν ὀνοµάτων πραγµατείᾳ δέδεικται. καὶ χρὴ µεµνηµένους ὅπερ ἀεὶ λέγεται πρὸς ἡµῶν ὑπὲρ µὲν τῶν ὀνοµάτων ὅτι τάχιστα συντίθεσθαι πρὸς ἀλλήλους, ἐπὶ δὲ τὰ πράγµατα σπεύδειν αὐτὰ, καὶ διατρίβειν τε καὶ χρονίζειν ἐν ἐκείνοις. ἀλλ’ οἱ πλεῖστοι τῶν πεπαιδεῦσθαι φασκόντων ἔµπαλιν δρῶσιν, ἅπαντα κατατρίβοντες τὸν ἑαυτῶν βίον εἰς τὴν περὶ τῶν ὀνοµάτων ἔριν, ὡς µηδέποτε δυνηθῆναι τοῦ τέλους τῆς τέχνης ἐφικέσθαι. τί δὴ οὖν χρὴ ποιεῖν τὸν ἀληθείας ἐραστήν; ἐπιδεικνύναι τὰ παραπλήσια ταῖς ἀλλήλων φύσεσι πράγµατα, καὶ διὰ τοῦτο παρορώµενα, κᾄπειτα τίθεσθαι κατὰ τούτων τὰ ὀνόµατα, µάλιστα µὲν, εἰ οἷός τε εἴη, τὰ συνηθέστατα τοῖς ῞Ελλησιν·εἰ δ’ ἀγνοοίη ταῦτα, ποιεῖν ἴδια, πρὸ πάντων δὲ καθ’ ἑκάστου πράγµατος ἓν ὄνοµα, ἵνα µήτε παρὰ τὴν ὁµωνυµίαν ἀσάφειά τις γένηται καὶ σοφίσµατα συνίστηται κατὰ τὸν λόγον, µήτε παραλείπηταί τι πρᾶγµα· τὸ δ’ εἴτ’ ὀρθῶς, εἴτε οὐκ ὀρθῶς, εἴτε κυρίως, εἴτ’ ἀκύρως κεῖται τοὔνοµα, κατὰ πολλὴν ἐπισκέπτεσθαι σχολὴν, ὅταν ἤδη τὰ πράγµατα µεµαθηκότες ὑπάρχωµεν. ἐν γὰρ τῇ τούτων γνώσει τὸ κατορθοῦν ἐστιν, οὐκ ἐν τοῖς ὀνόµασιν. ἡµεῖς µὲν οὖν, ὡς ἔφην, τὰ συνήθη τε τοῖς ῞Ελλησιν ὀνόµατα τιθέµεθα καὶ τὰ παρακείµενα ἀλλήλοις πράγµατα διοριζόµεθα, τοῖς δ’ ἄλλοις ὀνοµάζειν µὲν ὡς ἂν ἐθέλωσι συγχωροῦµεν, ἀδιόριστον δέ τι πρᾶγµα παραλιπεῖν οὐ συγχωροῦµεν. ἐν αὐτοῖς γοῦν τούτοις τοῖς νῦν προκειµένοις ἡµῖν, ἐπειδὴ τὸ µὲν ἐν τῷ τρέπεσθαι καὶ µεταβάλλεσθαι τὸ σῶµα καὶ ὁπωσοῦν ἀλλοιοῦσθαι γινόµενον ἕτερόν ἐστι τοῦ γεγονότος ἤδη καὶ µένοντος, αὐτοῦ δὲ τοῦ γεγονότος τὸ µὲν ἐνεργείας τῆς κατὰ φύσιν ἐστὶ ποιητικὸν, τὸ δὲ βλαπτικὸν, τὸ µὲν ἐν τῷ γίνεσθαι τὸ εἶναι κεκτηµένον ἐνέργειαν ἢ πάθος ὠνοµάσαµεν, τὸ δ’ ἐν τῷ διαµένειν ἐπί τινα χρόνον ὑγείαν ἢ νόσον. ἐνεργείας δὲ διώρισται πάθος, ὡς ποιοῦν ποιουµένου καὶ νόσος ὑγείας, ὡς τὸ µὲν παρὰ φύσιν ὂν, τὸ δὲ κατὰ φύσιν. αὖθις οὖν αὐτῶν εἰπόντες ὅλους τοὺς λόγους, ἐχώµεθα τῶν ἐφεξῆς. ὑγεία µὲν οὖν ἐστι διάθεσις κατὰ φύσιν ἐνεργείας ποιητική. διαφέρει δ’ οὐδὲν, ὡς ἔφαµεν, εἴτε κατασκευὴν, ἢ διάθεσιν εἴποιµεν, εἴτε ποιητικὴν ἐνεργείας, εἴτ’ αἰτίαν ἐνεργείας. ὡσαύτως δὲ καὶ εἰ τὸ κατὰ φύσιν ἀφέλοιµεν, οὐδὲν διοίσει. συσσηµαίνεται γὰρ ἐν τῷ λοιπῷ λόγῳ. οὕτω δὲ καὶ νόσος, ἡ παρὰ φύσιν κατασκευὴ τοῦ σώµατος, καὶ αἰτία τοῦ βεβλάφθαι τὴν ἐνέργειαν. ἢ συντοµώτερον οὕτως, νόσος ἐστὶ διάθεσις παρὰ φύσιν, ἐνεργείας ἐµποδιστική. πάθος δ’ ἐστὶν ἡ περὶ τὴν ὕλην ἀπὸ τοῦ δρῶντος κίνησις. αὕτη δὲ ἡ τοῦ δρῶντος κίνησις ἐνέργεια. τὸ δ’ ἐκ τῆς ἑαυτοῦ φύσεως εἰσφερόµενόν τινα τῷ γινοµένῳ µοῖραν τῆς γενέσεως αἴτιον αὐτοῦ λέγεται. πλείω δ’ ἐστὶ ταῦτα κατὰ γένος· ἥ τε γὰρ ὕλη καὶ ἡ χρεία καὶ ὁ σκοπὸς καὶ τὸ ὄργανον καὶ τὸ ὅθεν ἡ ἀρχὴ τῆς κινήσεως. ἀρχὴ τῆς κινήσεως. ἕκαστον γὰρ τούτων εἰσφέρεταί τινα τῷ γενοµένῳ συντέλειαν· τὰ δ’ οὐδὲν µὲν εἰσφερόµενα, µὴ χωριζόµενα δὲ τῶν εἰσφεροµένων, τὸν ὧν οὐκ ἄνευ λόγον ἐπέχει. τούτων οὕτως ἐχόντων, ἐνδέχεταί τινα στίχον αἰτιῶν γενέσθαι πολλάκις ἀλλήλας διαδεχοµένων, ὡς εἰ καὶ ψηφίδων ἐφεξῆς ἀλλήλαις κειµένων πλειόνων κινήσειέ τις τὴν πρώτην, αὕτη δὲ τὴν δευτέραν, κᾀκείνη τὴν τρίτην, καὶ οὕτω κατὰ τὸ ἑξῆς ἑκάστη τὴν µεθ’ ἑαυτήν. ἐν γὰρ τοῖς τοιούτοις ἅπασιν, εἰ µή τις διορίζοιτο τοῦ κατὰ συµβεβηκὸς ποιεῖν λεγοµένου τὸ καθ’ ἑαυτὸ, πάµπολλά τε καὶ ἀτοπώτατα συµπεσεῖται τοῖς λόγοις ἁµαρτήµατα. σηµαίνει δὲ ταυτὸν τὸ µὲν καθ’ ἑαυτὸ τῷ πρώτως, κ¿ν εἴ τινες τῶν ἀττικιζόντων φυλάττοιντο τοὔνοµα, τὸ δὲ κατὰ συµβεβηκὸς τῷ δευτέρως. ὁ µὲν οὖν τὸν δάκτυλον προσενεγκὼν τῇ πρώτῃ ψηφῖδι πρώτως µὲν ταύτην ἐκίνησε, κατὰ συµβεβηκὸς δὲ καὶ δευτέρως τὴν ἐφεξῆς αὐτῇ, καὶ οὕτως ἤδη καὶ τὰς ἄλλας ἁπάσας. οὕτως δὲ καὶ ἡ πρώτη καθ’ ἑαυτὴν µὲν τὴν δευτέραν, κατὰ συµβεβηκὸς δὲ τὴν τρίτην καὶ τὰς ἄλλας τὰς ἐφεξῆς. καὶ ἡ δευτέρα δὲ κατὰ τὸν αὐτὸν λόγον πρώτως µὲν τὴν τρίτην, δευτέρως δὲ τὴν τετάρτην καὶ τὴν πέµπτην καὶ τὰς ἐφεξῆς. εἰ δὲ ἀκριβέστερον ἔτι διαιρεῖσθαι βούλοιο, πρὸς γὰρ τὴν τῶν πραγµάτων ἀκρίβειαν οὕτω χρησιµώτερον, ἑκάστη τῶν ψηφίδων πρώτως µὲν κινεῖ τὴν ἐφεξῆς, δευτέρως δὲ τὴν µετ’ ἐκείνην, καὶ τρίτως τὴν ἔτι µετ’ ἐκείνην, καὶ τετάρτως τὴν ἐφεξῆς αὐτῇ. τούτων οὕτως ἐχόντων καὶ διωρισµένων, ἐπειδὴ τὸ νόσηµα διάθεσίς τις ἦν παρὰ φύσιν τὴν ἐνέργειαν βλάπτουσα, τῆς νόσου δ’ αὐτῆς ἐνδέχεταί τινα προηγεῖσθαι διάθεσιν ἑτέραν, παρὰ φύσιν µὲν καὶ ταύτην, οὐ µὴν κατά γε τὸν ἑαυτῆς λόγον βλάπτουσαν τὴν ἐνέργειαν, ἀλλὰ διὰ µέσου τοῦ νοσήµατος, τὴν τοιαύτην διάθεσιν οὐ νόσηµα καλέσοµεν, ἀλλ’ αἰτίαν προηγουµένην νοσήµατος, ἀκριβῶς τε τὸν νοῦν ἐνταῦθα προσέξοµεν τοῖς κᾀκείνην τὴν διάθεσιν αἰτίαν εἶναι φάσκουσι τοῦ βλάπτεσθαι τὴν ἐνέργειαν. οὐδὲ γὰρ καθ’ ἑαυτὴν, οὐδὲ πρώτως, ἀλλὰ κατὰ συµβεβηκός τε καὶ δευτέρως ἐµποδίζεσθαί τε καὶ βλάπτεσθαι δι’ αὐτὴν ἐροῦµεν τὴν ἐνέργειαν, ὑπὸ δὲ τοῦ νοσήµατος αὐτοῦ πρώτως τε καὶ κατὰ τὸν ἑαυτοῦ λόγον. ὅθεν κᾀν τῷ λέγειν διάθεσιν σώµατος ἐµποδιστικὴν ἐνεργείας εἶναι τὸ νόσηµα τοῖς µὲν εὐθὺς ὑπακούουσιν, ὅτι πρώτως τε καὶ καθ’ ἑαυτὴν, αὐτάρκης ὁ λόγος· ὅσοι δ’ ἂν ἤτοι σκαιότερον, ἢ ἐριστικώτερον ἀκούωσι, προσθετέον αὐτοῖς καὶ τὸ πρώτως, ἵν’ ᾖ τοιοῦτος ὁ λόγος· νόσηµά ἐστι διάθεσις σώµατος ἐνεργείας τινὸς ἐµποδιστικὴ πρώτως. ὅσαι τοίνυν αὐτῆς προηγοῦνται διαθέσεις, οὔπω νοσήµατα. κ¿ν εἰ συµπίπτοιεν δέ τινες αὐταῖς ἕτεραι διαθέσεις οἷον σκιαί τινες παρακολουθοῦσαι, καὶ ταύτας οὐ νοσήµατα καλέσοµεν, ἀλλὰ συµπτώµατα. καὶ ἡµῖν οὕτως οὐ πᾶν ὅ τι περ ἂν ᾖ παρὰ φύσιν ἐν τῷ σώµατι, νόσηµα εὐθὺς ἔσται κλητέον, ἀλλὰ τὸ πρώτως µὲν βλάπτον τὴν ἐνέργειαν, νόσηµα, τὸ δὲ τούτου προηγούµενον, αἴτιον µὲν νοσήµατος, οὔπω δὲ νόσηµα. εἰ δ’ ἕποιτό τις ἄλλη τῷ νοσήµατι περὶ τὸ σῶµα διάθεσις, αὕτη σύµπτωµα ὀνοµασθήσεται. καὶ µὴν καὶ ἡ τῆς ἐνεργείας αὐτῆς βλάβη σύµπτωµά ἐστι τοῦ ζώου. πᾶν γὰρ ὅ τι περ ἂν παρὰ φύσιν συµβαίνῃ τῷ ζώῳ, σύµπτωµά ἐστι. παρὰ µὲν δὴ τοῖς ῞Ελλησιν ἡ τῶν ὀνοµάτων χρῆσις οὕτως ἔχει. µετατιθέναι δ’ ἔξεστι τῷ βουλοµένῳ, µενόντων, ὥσπερ εἴρηται, τῶν πραγµάτων, οἷον εὐθὺς εἰ µὴ βούλοιτο σύµπτωµα καλεῖν, ἀλλ’ ἐπιγέννηµα. σύµπτωµα µὲν γὰρ εἶναι πᾶν ὅπερ ἂν συµβεβήκῃ τῷ ζώῳ παρὰ φύσιν, ἐπιγέννηµα δὲ οὐ πᾶν, ἀλλὰ τὸ µόνοις τοῖς νοσήµασιν ἐξ ἀνάγκης ἑπόµενον. ἀλλ’ ἡµεῖς γ’, ὡς ἔφην, ἅπασαν µὲν ἀλλοίωσιν ἔτι γινοµένην πάθος εἶναι, ἅπαντα δὲ τὰ παρὰ φύσιν ὑπάρχοντα τοῖς σώµασιν ὀνοµάσοµεν συµπτώµατα. καὶ συµβήσεται ταυτὸν ἐνίοτε πρᾶγµα καὶ πάθος ὀνοµάζε-σθαι καὶ σύµπτωµα, τῶν σηµαινοµένων ἑκατέρων ὑπαρχόντων αὐτῷ κατ’ ἄλλον καὶ ἄλλον λόγον. οἷον αὐτίκα τὸ τρέµειν πάσχειν ἐστὶν, ὅτι καὶ ἀλλοιοῦσθαι καὶ κινεῖσθαι µὴ κατὰ τὴν οἰκείαν ἐνέργειαν συµβαίνει, καὶ πάθηµά τε καὶ πάθος ὁ τρόµος, ὅτι καὶ ἀλλοίωσις ἡ τοιαύτη κίνησις· ἀλλὰ καὶ σύµπτωµα· παρὰ φύσιν γὰρ ἡ κίνησις. εἰ δέ γε ἀλλοίωσις ᾖ µόνον, ὥσπερ ἐν τῷ βλέπειν τε καὶ ἀκούειν καὶ ὀσφραίνεσθαι καὶ γεύεσθαι καὶ ἅπτεσθαι γίνοιτο, πάθος ἂν ὀνοµαζέσθω µόνον, οὐκέτι δὲ σύµπτωµα. τὸ γάρ τοι τοῦ συµπτώµατος ἴδιον αὐτὸ τοῦτ’ ἔστι, τὸ παρὰ φύσιν. ὅθεν κᾀν ταῖς διαφοραῖς ἁπάσαις τοῦ κατὰ φύσιν ἐξαλλαττοµέναις συνίσταται. καὶ γὰρ σχηµάτων τῶν κατὰ φύσιν, καὶ χρωµάτων, καὶ µεγεθῶν, ἐνεργηµάτων τε καὶ παθηµάτων διαφθειροµένων γίνεται. καὶ οὗτός ἐστιν ἰδιαίτατος αὐτοῦ λόγος, ἐξάλλαξις τοῦ κατὰ φύσιν. τί δέ; οὐχὶ καὶ ἡ νόσος ἐξάλλαξις τοῦ κατὰ φύσιν; ἢ οὐχ ἁπλῶς ἐξάλλαξις, ἀλλ’ ἐξάλλαξίς τις, ἁπλῶς δὲ ἐξάλλαξις τὸ σύµπτωµα; τοῦ γὰρ ἐν ταῖς διαθέσεσι κατὰ φύσιν ἐξαλλαττοµένου καὶ βλάπτοντος τὴν ἐνέργειαν ἡ νόσος γίνεται, καὶ δυοῖν τούτοιν ἐξ ἀνάγκης ἐδεῖτο πρὸς τὸ νόσος ὑπάρχειν, ἐν γένει µὲν εἶναι τῆς διαθέσεως, βλάπτειν δὲ τὴν ἐνέργειαν, ὧν οὐδέτερον ἀνάγκη παρεῖναι τῷ συµπτώµατι. καὶ γὰρ εἰ µὴ διάθεσις εἴη, καὶ εἰ µὴ βλάπτοι γέ τινα ἐνέργειαν, ἀλλὰ αὐτῷ γε µόνῳ τῷ παρὰ φύσιν ἱκανῶς ὁρισθήσεται. νοσήµατος µὲν δὴ ταύτῃ διήνεγκε, παθήµατος δὲ τῷ τὸ µὲν ἐν κινήσει πάντως εἶναι τὸ πάθηµα καὶ κατὰ φύσιν ἐνίοτε, τὸ σύµπτωµα δὲ οὐκ ἐν κινήσει µόνον, ἀλλὰ καὶ καθ’ ἕξιν τινὰ, καὶ πάντως παρὰ φύσιν. ἔσται δὴ πάθος µὲν ἡ περὶ τὴν ὕλην ἀλλοίωσις ἢ κίνησις ἔτι γινοµένη, ἡ δ’ ὑποµένουσα, διάθεσις, σύµπτωµα δὲ, πᾶν ὅ τι περ ἂν συµπίπτῃ τῷ ζώῳ παρὰ φύσιν. ὥστε καὶ ἡ νόσος ὑπὸ τὴν τοῦ γενικοῦ συµπτώµατος ἀναχθήσεται προσηγορίαν. ἔστι γάρ πως καὶ αὕτη σύµπτωµα. καὶ µὲν δὴ καὶ τὰ προηγούµενα τῶν νόσων αἴτια τὰ κατ’ αὐτὸ τὸ σῶµα τοῦ ζώου συνιστάµενα τῇ τοῦ γενικοῦ συµπτώµατος ὑποπέπτωκεν ἐννοίᾳ.

2. Περὶ µὲν οὖν τούτων ἤδη λέλεκται, περὶ δὲ τῶν εἰδικῶν συµπτωµάτων ἐν τῷδε γράµµατι πρόκειται διελθεῖν. ἔστι δὲ καὶ τούτων τριττὴ διαφορά· τὰ µὲν γὰρ διαθέσεις εἰσὶν αὐτοῦ τοῦ σώµατος ἡµῶν· τὰ δὲ ἐνεργειῶν βλάβαι· τὰ δὲ ἀµφοτέραις ἑπόµενα, κατά τε τὴν ἀµετρίαν τῶν ἐκκρινοµένων καὶ ἐπεχοµένων καὶ τοὺς ἐν αὐτῷ τῷ ζώῳ συνισταµένους ψόφους, καὶ προσέτι τὰς ἄλλας ἁπάσας αἰσθητὰς διαφοράς. βλάβη δ’ ἀκουέσθω νῦν καὶ ἡ στέρησις. οὐ γὰρ ἡ δυσκινησία µόνον, οὐδὲ ἡ δυσαισθησία, βλάβαι τινὲς τῶν ἐνεργειῶν εἰσιν, ἀλλὰ καὶ ἡ ἀκινησία τε καὶ ἡ ἀναισθησία· κατὰ δὲ τὸν αὐτὸν τρόπον οὐδ’ ἡ δυσπεψία µόνον, ἀλλὰ καὶ ἡ ἀπεψία. ταυτὶ µὲν οὖν τὰ γένη τῶν συµπτωµάτων, ἐν οἷς χρὴ σκοπεῖσθαι τὰς κατὰ µέρος διαφοράς· ἑξῆς δ’ ἂν εἴη προσῆκον ἕκαστον διελθεῖν τῷ λόγῳ, πρότερόν γε ἀναµνήσαντας, ὃ κᾀν τῷ περὶ τῆς τῶν νοσηµάτων διαφορᾶς εἴποµεν, ὡς ὅσοι τὴν ὑγείαν οὐ διάθεσιν σώµατος, ἀφ’ ἧς ἐνεργοῦµεν, ἀλλ’ αὐτὰς ἐνόµισαν εἶναι τὰς ἐνεργείας, ἣν ἡµεῖς νῦν ὑπὲρ τῆς τῶν ἐνεργειῶν βλάβης διδασκαλίαν ἐν τοῖς συµπτώµασι διέξιµεν, αὐτοὶ τῶν νοσηµάτων ποιήσονται, καὶ διενεχθήσονται δηλονότι περὶ τῶν ὀνοµάτων ἡµῖν µόνον, εἰ µηδὲν ἐν αὐτοῖς σφάλλοιντο τοῖς πράγµασιν. ἔστι δὲ, ὡς πολλάκις εἴρηται, τῶν τοιούτων ἁπασῶν διδασκαλιῶν τὰ σφάλµατα παραλειποµένης τινὸς διαφορᾶς. ἐὰν οὖν ἁπάσας αὐτὰς διεξιόντες µὴ συµπτωµάτων, ἀλλὰ νοσηµάτων εἶναι φάσκωσιν, ἐν ὀνόµατι µόνῳ καὶ οὐκ ἐν πράγµατι διαφωνήσουσιν ἡµῖν. λεκτέον οὖν ἤδη τὰς διαφορὰς ἐπ’ ἀρχὴν ἀναγαγόντας τὸν λόγον, ἐπειδὴ τὸ σύµπτωµα προσαγορεύεται γενικῶς µὲν ἅπαν ὅ τι περ ἂν συµβεβήκῃ τῷ ζώῳ παρὰ φύσιν, ὡς καὶ τὰ νοσήµατα, καὶ τὰς αἰτίας αὐτῶν τὰς ἐν τῷ σώµατι συνισταµένας· οὐ γὰρ δὴ τάς γε προκαταρκτικὰς εἶναι συµπτώµατα. καθ’ ἑτέραν δέ τινα καὶ οἷον ἰδικωτέραν ἔννοιαν, ἀφαιρεθέντων τῶν τε νοσηµάτων καὶ τῶν αἰτίων, τὰ λοιπὰ πάντα τὰ παρὰ φύσιν ὀνοµάζεται συµπτώµατα. καὶ νῦν ἡµῖν ὑπὲρ τούτων πρόκειται λέγειν.

 

3. ᾿Αναµνησθέντας οὖν πρῶτον χρὴ τὸ τριττὸν τῆς φύσεως αὐτῶν οὕτω τέµνειν ἐφεξῆς ἅπαντα, τὴν ἀρχὴν ἀπὸ τῆς βλάβης τῶν ἐνεργειῶν ποιησαµένους. τµητέον δὴ ταύτην εἰς δύο τὰ πρῶτα γένη, διότι καὶ τῶν ἐνεργειῶν αὐτῶν δύο εἰσὶν αἱ πρῶται διαφοραί. αἱ µὲν γὰρ ψυχῆς, αἱ δὲ φύσεώς εἰσι. καὶ καλοῦνται διὰ τοῦτο ψυχικαὶ µὲν αἱ πρότεραι, φυσικαὶ δὲ αἱ δεύτεραι. αὖθις οὖν τὰς ψυχικὰς προτέρας τέµνοντες εἴς τε τὰς αἰσθητικὰς καὶ τὰς κινητικὰς καὶ τρίτας τὰς ἡγεµονικὰς, (οὐδὲν γὰρ χεῖρον οὕτως αὐτὰς ὀνοµάσαι διδασκαλίας σαφοῦς ἕνεκα) καὶ πάλιν ἑκάστην τῶν εἰρηµένων διαιροῦµεν εἰς τὰς ἐν αὐτῇ διαφοράς. ἡ µὲν οὖν αἰσθητικὴ τῆς ψυχῆς ἐνέργεια πέντε τὰς πάσας ἔχει διαφορὰς, ὁρατὰς, καὶ ὀσφρητὰς, καὶ γευστὰς, καὶ ἀκουστὰς, καὶ ἁπτάς· ἡ δὲ κινητικὴ τὸ µὲν προσεχὲς ὄργανον ἓν ἔχει καὶ τὸν τρόπον αὐτοῦ τῆς κινήσεως ἕνα, (δέδεικται γὰρ οὕτως ἐν τοῖς περὶ µυῶν κινήσεως) ποικίλλεται δὲ ἐν τοῖς κατὰ µέρος ὀργάνοις, ὡς φαίνεσθαι πολυειδής. ἡ λοιπὴ δὲ ἐνέργεια τῆς ψυχῆς ἡ κατ’ αὐτὸ τὸ ἡγεµονικὸν εἴς τε τὸ φανταστικὸν καὶ διανοητικὸν καὶ µνηµονευτικὸν διαιρεῖται. καὶ τοίνυν αἱ βλάβαι τῶν αἰσθητικῶν ἐνεργειῶν κοιναὶ µὲν ἁπασῶν ἀναισθησίαι τινές εἰσιν, ἢ δυσαισθησίαι, (καλῶ δὲ δυσαισθησίας µὲν ἁπάσας τὰς µοχθηρὰς αἰσθήσεις) κατὰ µέρος δὲ ἑκάστης ἐν ὀφθαλµοῖς µὲν τυφλότητές τε καὶ ἀµβλυωπίαι καὶ παροράσεις τινές· ἐν ὠσὶ δὲ κωφότητές τε καὶ βαρυηκοΐαι καὶ παρακούσεις τινές. οὕτω δὲ καὶ κατὰ τὴν γλῶτταν καὶ τὰς ῥῖνας καὶ τὴν ἁφὴν, εἰ καὶ µηδὲν ἴδιον ὄνοµα κέκτηνται, ταῖς εἰρηµέναις ἀνάλογον ἔχουσιν. ἢ γὰρ οὐδ’ ὅλως αἰσθήσονται τῶν οἰκείων αἰσθητῶν, ἢ κακῶς. καὶ τὸ κακῶς τοῦτο διττὸν ἔσται, θάτερον µὲν ἀµυδρῶς, θάτερον δὲ παρατυπωτικῶς. ἴδιον δὲ ἐξαίρετον ἡ κατὰ τὴν ἁφὴν ἴδιον δὲ ἐξαίρετον ἡ κατὰ τὴν ἁφὴν ἐνέργεια παρὰ τὰς ἄλλας αἰσθήσεις κέκτηται σύµπτωµα τὴν ὀδύνην, ἐγγινοµένην µὲν καὶ ταῖς ἄλλαις αἰσθήσεσιν ἀπὸ τῶν ἔξωθεν οἰκείων αἰσθητῶν· ἐπὶ δέ γε ταύτης οὐκ ἀπὸ τῶν ἔξωθεν µόνον, ἀλλὰ καὶ πολὺ δὴ µᾶλλον ἀπὸ τῶν ἐν αὐτῷ τῷ σώµατι διαθέσεων, καὶ πολλάκις γε οὕτως ἰσχυρῶς, ὥστ’ ἀποκτεῖναί τινας σφᾶς αὐτοὺς ὑπὸ τοῦ πόνου βιασθέντας. ἐγγίνεται µὲν οὖν καὶ τοῖς ὀφθαλµοῖς ὀδυνηρόν τι πάθος ὑπὸ φωτὸς λαµπροῦ, καὶ τοῖς ὠσὶν ὑπὸ µεγάλου τινὸς ἢ τραχέος ψόφου. καὶ δὴ καὶ κατὰ τὰς γεύσεις καὶ τὰς ὀσµὰς ἕτερα τοιαῦτα παθήµατα συνίσταται λυπηρὰ, πρὸς τῶν ἰδίων αἰσθητῶν ἑκάστης τῶν αἰσθήσεων ὀδυνηρῶς διατιθεµένης. µέγισται δὲ ὀδύναι συµπίπτουσι τῇ τῆς ἁφῆς αἰσθήσει. καὶ γὰρ ὅσα διὰ φλεγµονὴν ὤτων, ἤ τινα ἄλλην ἐν αὐτοῖς διάθεσιν ἀλγοῦµεν ἰσχυρῶς, οὐ τῆς ἀκουστικῆς ἐστιν, ἀλλὰ τῆς ἁπτικῆς αἰσθήσεως ἴδια. κοινὴ γὰρ αὕτη πάντων αἰσθανοµένων ὀργάνων, αἱ δ’ ἄλλαι τέτταρες ἑκάστου κατὰ µόνας. οὕτω δὲ κᾀν τοῖς ὀφθαλµοῖς πολλάκις ὀδύναι γίγνονται σφοδραὶ, τῆς ἐν αὐτοῖς ἁπτικῆς αἰσθήσεως ἀνιωµένης. ὥσπερ δὲ καὶ κατὰ τοὺς ὀδόντας ἐστὶ καὶ τὸ κῶλον ἀλγήµατα. καὶ µὲν δὴ καὶ τὸ κνηστιᾷν ἐκ τούτου τοῦ γένους ἐστὶ τῶν συµπτωµάτων. µὴ τοίνυν ἔτι ζήτει καθ’ ἕκαστον µόριον ἴδιον ὄνοµα τοιοῦτον, οἷον κεφαλαλγίας τε καὶ καρδιαλγίας καὶ ὠταλγίας· οὐ γὰρ εὑρήσεις κείµενον· ἀλλ’ ἀρκεῖ λόγῳ πάνθ’ ἑρµηνεύειν τὰ τοιαῦτα, κύστεως ἀλγήµατα λέγοντα, ἀτὰρ καὶ νεφρῶν καὶ σπληνὸς καὶ γονάτων καὶ ποδὸς καὶ τῶν ἄλλων ὡσαύτως. τοιαῦτα µὲν δὴ καὶ τοσαῦτα τῶν αἰσθητικῶν ἐνεργειῶν τὰ συµπτώµατα. καὶ πρὸς τούτοις ἔτι δύο ἐξαίρετα, τὸ µὲν ἀγρυπνία, τὸ δὲ κῶµα, κατ’ αὐτὸ τὸ πρῶτον αἰσθητικὸν, ὃ δὴ καὶ κοινὸν ἁπασῶν ἐστι τῶν αἰσθήσεων, συνιστάµενα. τῶν δ’ αὖ κινητικῶν ἐνεργειῶν ἀκινησία µὲν καὶ δυσκινησία τὰ πρῶτα συµπτώµατα. δυσκινησίας δὲ τὸ µὲν ἀµυδρὰ καὶ ἄῤῥωστος κίνησις, τὸ δὲ µοχθηρά· καὶ τῆς µοχθηρᾶς ἡ µὲν τροµώδης, ἡ δὲ σπασµώδης, ἡ δὲ παλµώδης, ἡ δὲ κλονώδης. ἔνια δὲ τῶν εἰρηµένων συµπτωµάτων, ἐπειδὰν ἐν ὅλῳ τῷ σώµατι γένηται, διαφόρου τυγχάνει προσηγορίας, ὡς ἐµπροσθουρητικός τε καὶ ὀπισθότονος καὶ τέτανος. εἰ δὲ µὴ µόνον σπασµὸς εἴη τοῦ παντὸς σώµατος, ἀλλὰ καὶ τῶν ἡγεµονικῶν ἐνεργειῶν ἐπίσχεσις, ἐπιληψία τὸ τοιοῦτον προσα-γορεύεται, καθάπερ γε καὶ ἀποπληξία ἡ παντὸς τοῦ σώµατος παράλυσις ἅµα ταῖς ἡγεµονικαῖς ἐνεργείαις. αὗται µὲν αἱ τῶν κινητικῶν ἐνεργειῶν βλάβαι· εἰ δέ τις ἴδιον ἐξαίρετον ὄνοµα οὐ κέκτηται, οὐ χρὴ τούτου χάριν ἐξαπατηθέντας οἰηθῆναι παραλελεῖφθαί τι σύµπτωµα, καθάπερ οὐδὲ τὴν ἄπνοιάν τε καὶ δύσπνοιαν, ἢ τὴν ἰσχουρίαν τε καὶ δυσουρίαν, ἢ τὴν ἀφωνίαν τε καὶ κακοφωνίαν καὶ δυσφωνίαν, ἀλλὰ χρὴ τὰ τοιαῦτα πάντα αὐτὸν τὸν ἰατρὸν ἐξευρίσκειν καθ’ ἑκάστην ἐνέργειαν ψυχικὴν, ὥσπέρ γε καὶ τὰς καθ’ ἕκαστον αὐτῶν διαφορὰς, οἷον εἰ τύχοι τῆς δυσπνοίας ἑνὸς οὔσης συµπτώµατος ἔργου ψυχικοῦ, τῆς ἀναπνοῆς, αἱ πᾶσαι πόσαι γίνονται διαφοραὶ, καθάπερ ἐν τῷ περὶ δυσπνοίας ἐδείξαµεν· ἢ τῆς κακοφωνίας αἱ κατὰ µέρος πόσαι διαφοραὶ, καθάπερ ἐν τοῖς περὶ φωνῆς διῄρηται. πολλαχόθι δὲ καὶ ἀπορήσειεν ἄν τις ἐκ ποίου γένους ἐστὶ τὸ σύµπτωµα, καθάπερ ἐπὶ τοῦ σκορδινᾶσθαι καὶ χασµᾶσθαι καὶ πτάρνυσθαι καὶ βήττειν. ἀλλὰ περὶ µὲν τῶν τοιούτων ἁπάντων ἐπὶ πλέον ἐν τῷ µετὰ ταῦτα λόγῳ τῷ περὶ τῶν ἐν τοῖς συµπτώµασιν αἰτιῶν εἰρήσεται. ἐφεξῆς δ’ ἂν εἴη τὰς τῶν ἡγεµονικῶν ἐνεργειῶν βλάβας διελθεῖν, καὶ πρώτης γε τῆς φανταστικῆς. ἔστι δὲ καὶ ταύτης τὸ µὲν οἷον παράλυσίς τις, ὃ δὴ κάρος καὶ κατάληψις ὀνοµάζεται, τὸ δὲ οἷον µοχθηρά τις ἢ πληµµελὴς κίνησις, ὅπερ δὴ παραφροσύνη καλεῖται, τὸ δὲ οἷον ἐλλιπὴς καὶ ἄτονος, ὡς ἐν κώµασί τε καὶ ληθάργοις. καὶ µέν γε καὶ αὐτῆς τῆς διανοητικῆς ἐνεργείας ἡ µὲν οἷον παράλυσις, ἄνοια, ἡ δ’ οἷον ἐλλιπὴς κίνησις, µωρία τε καὶ µώρωσις, ἡ δ’ οἷον πληµµελὴς, παραφροσύνη καλεῖται. τὰ πολλὰ µὲν γὰρ ἐπ’ ἀµφοῖν ἅµα συνίσταται τὸ παραφρονεῖν, ἔν τε τῷ µὴ καλῶς φαντασιοῦσθαι κᾀν τῷ µὴ δεόντως λογίζεσθαι, ἔστι δ’ ὅτε καὶ κατὰ τὸ ἕτερον αὐτῶν µόνον, ὥσπερ γε καὶ Θεοφίλῳ τῷ ἰατρῷ νοσοῦντι τὰ µὲν ἄλλα σωφρόνως ὑπῆρχε διαλέγεσθαί τε καὶ γνωρίζειν ἀκριβῶς τοὺς παρόντας, αὐλητὰς δέ τινας κατειληφέναι τὴν γωνίαν τοῦ οἰκήµατος ἐν ᾧ κατέκειτο, καὶ διαπαντὸς αὐλεῖν τε ἅµα καὶ κτυπεῖν ἐνόµιζε καὶ τούτους βλέπειν ᾤετο, τοὺς µὲν ἑστῶτας αὐτόθι, τοὺς δὲ καθηµένους, οὕτω διηνεκῶς αὐλοῦντας, ὡς µήτε νύκτωρ ἀνιέναι τι, µήτε δι’ ὅλης ἡµέρας ἡσυχάζειν µὴ τὸ σµικρότατον· ἐκεκράγει δὲ διὰ παντὸς, ἐκβληθῆναι κελεύων αὐτοὺς τῆς οἰκίας. καὶ τοῦτ’ ἦν αὐτῷ τὸ τῆς παραφροσύνης εἶδος. καὶ ὡς ἐῤῥώσθη γε τελέως καὶ ἀπέφυγε τὸ νόσηµα, τά τε ἄλλα πάντα τὰ ὑπὸ τῶν εἰσιόντων ἑκάστου ῥηθέντα καὶ πραχθέντα διηγεῖτο καὶ τοῦ περὶ τοὺς αὐλητὰς ἐµέµνητο φαντάσµατος. ἐνίοις δὲ φάντασµα µὲν οὐδὲν φαίνεται. λογίζονται δ’ οὐκ ὀρθῶς, τοῦ διανοητικοῦ τῆς ψυχῆς αὐτοῖς πεπονθότος· ὥσπερ καὶ τῷ φρενιτικῷ τῷ κλείσαντι µὲν τὰς θύρας ἔνδοθεν, ἕκαστον δὲ τῶν σκευῶν προτείνοντι διὰ τῶν θυρίδων, εἶτα ἐρωτῶντι τοὺς παριόντας, εἰ κελεύοιεν ῥίπτειν. οὗτος γὰρ ἑκάστου µὲν τῶν σκευῶν ἀκριβῶς ἔλεγε τοὔνοµα, κᾀν τῷδε δῆλος ἦν οὔτ’ ἐν τῇ φαντασίᾳ τῇ περὶ αὐτὰ βεβλαµµένος οὔτ’ ἐν τῇ τῶν ὀνοµάτων µνήµῃ. τί δὴ βούλεται αὐτῷ τὸ πάντα ῥίπτειν ἀφ’ ὑψηλοῦ καὶ καταγνύναι; τοῦτ’ οὐκέθ’ οἷός τ’ ἦν συµβαλεῖν, ἀλλ’ ἐν αὐτῷ δὴ τῷ ἔργῳ τῷδε κατάδηλος ἐγίνετο παραπαίων. ὅτι δὲ καὶ περὶ τὸ µνηµονευτικὸν τῆς ψυχῆς γίνεται συµπτώµατα καὶ νοσοῦσιν ἔτι καὶ ἤδη πεπαυµένοις τῶν νοσηµάτων, τοῦτο µὲν καὶ παρὰ Θουκυδίδου µαθεῖν ἔνεστιν ἐνίους τῶν διασωθέντων ἐκ τοῦ λοιµοῦ µέχρι τοσούτου τῶν ἔµπροσθεν ἁπάντων ἐπιλαθέσθαι λέγοντος, ὡς µὴ µόνον τοὺς ἰδίους, ἀλλὰ καὶ σφᾶς αὑτοὺς ἀγνοῆσαι.

4. ᾿Αλλὰ γὰρ ἐπειδὴ καὶ τὰ περὶ τοῦ τῆς ψυχῆς ἡγεµονικοῦ εἴρηται συµπτώµατα, µεταβαίνειν καιρὸς ἤδη ἐπὶ θάτερον γένος τῶν ἐνεργειῶν, ἃς ὀνοµάζουσι φυσικάς. ἔσται δὴ κᾀνταῦθα καθ’ ἑκάστην αὐτῶν ἢ µὴ γινοµένην ἢ κακῶς γινοµένην συµπτώµατα· τούτου µὲν γένους εἰσὶ τῶν συµπτωµάτων κατὰ µὲν δὴ τὴν ὄρεξιν ἀνορεξίαι τε καὶ δυσορεξίαι καὶ ἄµετροι σιτίων ἐπιθυµίαι· κατὰ δ’ αὖ τὴν πέψιν ἀπεψίαι τε καὶ βραδυπεψίαι καὶ δυσπεψίαι. καὶ µὲν δὴ καὶ περὶ τὴν ἀνάδοσιν ὡσαύτως, καὶ περὶ τὴν τοῦ αἵµατος γένεσιν, ἢ µὴ γιγνοµένην ἢ κακῶς γιγνοµένην, συµπτώµατα ἔσται. τούτου τοῦ γένους εἰσὶ τῶν συµπτωµάτων καὶ οἱ ὕδεροι. καὶ µέν γε κατὰ τὴν τῆς θρέψεως ἐνέργειαν ἀτροφίαι µέν τινες καὶ φθίσεις εἰσὶν αἱ ἀποτυχίαι· λευκᾶς δὲ καὶ ὀφιάσεις καὶ ἀλωπεκίας καὶ πᾶν ὅσον τι τοιοῦτον εἶδος συµπτώµατος αἱ µοχθηραὶ θρέψεις ἀποτελοῦσιν. ἀσφυξίαι δὲ καὶ κακοσφυξίαι περὶ τὴν τῶν σφυγµῶν ἐνέργειαν συµπτώµατά εἰσι. καὶ µὲν δὴ καὶ κατὰ τὴν διάκρισιν τῶν περιττωµάτων ἢ µηδ’ ὅλως ἢ µὴ καλῶς ἐπιτελουµένην συµπτώµατα συνίσταται, τὰ µὲν ἀποροῦντα προσηγορίας οἰκείας, καθάπερ τὰ περὶ τὴν µέλαιναν χολὴν, τὰ δὲ ὠνοµασµένα συνήθως, ὥσπερ ὁ ἴκτερος. µέθοδος δὲ κᾀνταῦθα τῆς ἁπάντων εὑρέσεως ἡ γνῶσις τῶν φυσικῶν δυνάµεων, ἃς ἐν τῷ περὶ αὐτῶν λόγῳ τέτταρας ἐν ἑκάστῳ τῶν τοῦ σώµατος µορίων ἐδείξαµεν ὑπάρχειν, ἑλκτικήν τε καὶ καθεκτικὴν καὶ ἀλλοιωτικὴν καὶ ἀποκριτικήν. ἔσται δὴ καθ’ ἑκάστην αὐτῶν διττὸν σύµπτωµα, θάτερον µὲν κακῶς γινοµένης τῆς ἐνεργείας, θάτερον δὲ οὐδ’ ὅλως γινοµένης. ὥστε καθ’ ἕκαστον ὄργανον φυσικὸν ὀκτὼ τὰ πάντα ἔσται συµπτώµατα. εἴπερ οὖν ἐκ τῆς ἀνατοµῆς ἔγνωσται τὸ πλῆθος τῶν τοῦ ζώου µορίων, εὑρεθήσεται ταχέως ἐξ αὐτοῦ τὸ πλῆθος τῶν ἁπάντων συµπτωµάτων. ὅσα µὲν γὰρ τῆς φύσεως µόνης ἐστὶν ὄργανα, τοῖς ὀκτὼ συµπτώµασιν ἁλώσεται µόνοις·ὅσα δὲ τῆς ψυχῆς, καὶ τούτοις µὲν, ἐξ ἐπιµέτρου δὲ ἑτέροις δυσί. δέδεικται γὰρ ὀλίγον ἔµπροσθεν, ὡς καθ’ ἑκάστην τῶν ψυχικῶν ἐνεργειῶν διττὸν εἶδος ἔσται συµπτώµατος, ἤτοι µηδ’ ὅλως αὐτῶν ἢ κακῶς γινοµένων. εἴρηται δὲ καὶ ὡς τὸ κακῶς τοῦτο διττόν ἐστι, τὸ µὲν οἷον ἀµυδρῶς, τὸ δὲ ὡς ἄν τις εἴποι πληµµελῶς. ὥστε πάλιν εἰ καὶ µὴ δύο τὰ συµπτώµατα καθ’ ἑκάστην ἐνέργειάν τε καὶ δύναµιν εἶναι λέγεις, ἀλλὰ τρία πάντα, θάτερον τῶν πρώτων δυοῖν τέµνων δίχα, δώδεκα µὲν ἔσται τὰ πάντα καθ’ ἕκαστον ὄργανον φυσικὸν, πεντεκαίδεκα δὲ ἐν τοῖς ψυχικοῖς. ἡ δ’ εἰς τὰς πρώτας δύο διαφορὰς τοµὴ ὀκτὼ µὲν τὰ τῶν φυσικῶν, δέκα δὲ ἀπεργάζεται τὰ τῶν ψυχικῶν. εἰ δὲ καὶ κατὰ διττὸν εἴη λόγον ὄργανόν τι ψυχικὸν αἰσθητικόν τε ἅµα καὶ κινητικὸν, ὀκτω-καίδεκα µὲν ἔσται τὰ συµπτώµατα κατὰ τὴν δευτέραν τοµὴν, δώδεκα δὲ κατὰ τὴν προτέραν. ἐφ’ ἑνὸς οὖν ἢ δευτέρου µορίου δείξαντες τὸ λεγόµενον, ὅπερ ἐπὶ τούτων ἡµεῖς, τοῦτ’ ἐπὶ πάντων ἀξιώσοµεν ποιῆσαι τὸν βουλόµενον ἐξαριθµήσασθαι τὰ συµπτώµατα, µὴ τοῖς ὀνόµασι προσέχοντα τὸν νοῦν, (οὐ γὰρ εὑρήσει πανταχόθι συνήθεις προσηγορίας) ἀλλ’ εἰς αὐτὴν ἀποβλέποντα τῶν πραγµάτων τὴν φύσιν. ἔστω δ’ ἡ γαστὴρ ὄργανον τῆς πέψεως ἕλκον µὲν, ὡς ἐδείκνυµεν, εἰς ἑαυτὸ τὴν οἰκείαν τροφὴν, ἀποκρῖνον δὲ πᾶν ὅσον ἀλλότριον· ἀλλὰ καὶ κατέχον τουτὶ τὸ ἑλχθὲν καὶ ἀλλοιοῦν τὸ κατασχεθέν. ὅταν οὖν ἤτοι µηδ’ ὅλως ἕλκειν, ἢ κακῶς ἕλκειν αὐτῇ συµβῇ, δύο µὲν ταυτὶ δή µοι νόει περὶ τὴν ἑλκτικὴν δύναµιν τὰ συµπτώµατα. τέµνεται δὲ αὖθις διχῆ θάτερον αὐτῶν τὸ µοχθηρῶς, εἰ καὶ µὴ τοῖς ὀνόµασιν ἔχεις ἐνδείξασθαι σαφῶς· οὐ γὰρ κεῖταί τι κατ’ αὐτῶν οὐδὲν ὄνοµα· λόγῳ γοῦν ὡς οἷόν τε πειρώµενος ἑρµηνεύειν, ὅτι καὶ κατ’ αὐτὸ τοῦτο τὸ µοχθηρῶς, τὸ µὲν οἷον ἀῤῥώστως ἔσται, τὸ δὲ οἷον πληµµελῶς. ἀῤῥώστως µὲν τὸ µόγις καὶ δυσχερῶς καὶ σὺν χρόνῳ πολλῷ· πληµµελῶς δὲ, τὸ οἷον παλµωδῶς, ἢ τροµωδῶς, ἢ σπασµωδῶς, ἢ κλονωδῶς. ἐπὶ δέ γε τῆς ἀλλοιωτικῆς δυνάµεως ἐν τῇ γαστρὶ τὸ µὲν µηδ’ ὅλως ἐστὶν, ὅταν οἷάπερ ἐλήφθη τὰ σιτία τοιαῦτα διαµένῃ κατὰ πᾶσαν ποιότητα· τὸ δ’ ἀῤῥώστως, ἴδιον ὄνοµα κέκτηται τὴν βραδυπεψίαν·ὥσπερ καὶ τὸ πληµµελῶς, εἰς ἀλλόκοτον ποιότητα τῶν σιτίων µεταβολήν·ὥστε γενέσθαι τὰ σύµπαντα συµπτώµατα τρία περὶ τὴν µίαν ἐνέργειαν ἀποτυγχανοµένην. καλεῖται δὲ ἡ µὲν ἐνέργεια, πέψις, ἀλλοίωσις οὖσα τῶν σιτίων εἰς τὴν οἰκείαν τῷ ζώῳ ποιότητα· βραδυπεψία δὲ ἡ ἐν χρόνῳ πλείονι καὶ µόγις εἰς τὴν αὐτὴν ποιότητα µεταβολή· τὸ δ’ ἀλλοιοῦσθαι µὲν εἰς ἑτέραν ποιότητα, µὴ µέντοι κατὰ φύσιν, ἀπεψίαν ὀνοµάζουσιν· ὁµωνύµως δὲ αὐτῇ προσαγορεύεται καὶ ἡ στέρησις τῆς ἐνεργείας. καί τοι σαφέστερον ἦν ταύτην µὲν µόνην ἀπεψίαν ὀνοµάζεσθαι, δυσπεψίαν δὲ τὴν πληµµελῆ µεταβολὴν, βραδυπεψίαν δὲ τὴν ἄῤῥωστον ἀλλοίωσιν· ἀλλὰ γὰρ, ὅπερ ὁ Πλάτων ἔλεγεν, ἀγνοοῦντες οἱ παλαιοὶ τὰ πλεῖστα τῶν πραγµάτων τὰ µὲν οὐδ’ ὅλως, τὰ δὲ οὐκ ὀρθῶς ὠνόµασαν. οὔκουν ἐξαπατᾶσθαι χρὴ τοῖς ὀνόµασιν, ἀλλ’ εἰς αὐτὴν ἀποβλέπειν τῶν πραγµάτων τὴν οὐσίαν. εἴπερ οὖν τοῦτο ποιοῖµεν, εὑρήσοµεν ὡσαύτως καὶ τῆς καθεκτικῆς δυνάµεως ἐνέργειαν µὲν τὴν κατὰ φύσιν, ὅταν ἐξισῶται ὁ χρόνος τῆς περιστολῆς τῷ χρόνῳ τῆς πέψεως, καὶ σφίγγηται πανταχόθεν ἀκριβῶς τὰ σιτία·στέρησιν δὲ παντελῆ τῆς ἐνεργείας, ὅταν µηδ’ ὅλως περιλαµβάνῃ· γίνεται δὲ τοῦτο ἐν ταῖς λειεντερίαις· ἀῤῥωστίαν δὲ, ὁπόταν ἢ µὴ περιστέλληται καλῶς, ἢ µὴ µέχρι τῆς παντελοῦς πέψεως, ἢ ἅµα ἄµφω συµπίπτῃ. ἐπειδὴ γὰρ ἐν δυοῖν τούτοιν ὑπῆρχε τὸ καλῶς ἐνεργεῖν τὴν περισταλτικὴν δύναµιν, τῷ τε µηδεµίαν ἀπολιπεῖν χώραν κενὴν µεταξὺ τῆς τε γαστρὸς καὶ τῶν σιτίων, τῷ τ’ ἐξισοῦσθαι τὸν χρόνον τῆς περιστολῆς τῷ χρόνῳ τῆς πέψεως, ἤτοι κατὰ θάτερον αὐτῶν µόνον ἐνεργήσει κακῶς, ἢ κατ’ ἄµφω, καὶ συµπτώµατα ἀκολουθήσει, κλύδωνες µὲν καὶ πνευµατώσεις ἀῤῥώστοις περιστολαῖς, ἐκκρίσεις δὲ ταχεῖαι καὶ διαφθορὰ τῶν σιτίων ἐν τῇ κάτω γαστρὶ, ταῖς ὀλιγοχρονίοις. ἔνθα σε καὶ τούτῳ κελεύω προσέχειν τὸν νοῦν, ὡς ἕπεται πολλάκις ἕτερον ἑτέρῳ οἱ κλύδωνες ἕπονται, ποτὲ δὲ αἱ πνευµατώσεις· τῇ δ’ ὀλιγοχρονίῳ πάντως µὲν αἱ ἐλλιπεῖς πέψεις, ἐφεξῆς δὲ ἤτοι ταχεῖα διέξοδος τῶν σιτίων, ἢ διαφθορὰ κατὰ τὴν κάτω γαστέρα. ταχείας µὲν οὖν διεξόδου συµπτώµατα ἀχώριστα διαχωρήσεως ὑγρότης καὶ ἀνάδοσις ἐλλιπής· διαφθορᾶς δὲ δυσωδία µὲν ἐν τοῖς διαχωρουµένοις ἐξ ἀνάγκης, οὐκ ἐξ ἀνάγκης δὲ δήξεις ἢ πνευµατώσεις, ἀλλ’ ἔστιν ὅτε µὲν οὐδέτερον αὐτῶν, ἔστιν ὅτε δὲ θάτερον, ὁτὲ δ’ ἀµφότερα. διὰ τί δὲ κᾀν τούτοις κᾀν τοῖς ἔµπροσθεν εἰρηµένοις τινὰ µὲν ἐξ ἀνάγκης ἕπεται, τινὰ δ’ οὐκ ἐξ ἀνάγκης, ἐν τῷ µετὰ τοῦτον διέξιµεν λόγῳ τῷ περὶ τῶν ἐν τοῖς συµπτώµασιν αἰτιῶν. ἐν δὲ τῷ παρόντι µετιέναι καιρὸς ἐπὶ τὴν λοιπὴν διαφορὰν τῶν συµπτωµάτων τῆς καθεκτικῆς δυνάµεως. ὅταν οὖν περιστέλληται ἡ γαστὴρ τοῖς σιτίοις, ἀλλὰ µετὰ παλµοῦ τινος, ἢ οἷον σπασµοῦ τε καὶ τρόµου καὶ κλόνου, πληµµελὲς ἂν εἴη τὸ τοιοῦτον τῆς περιστολῆς ἔργον. τοῦ µὲν οὖν παλµοῦ τῆς γαστρὸς σαφῶς αἰσθανόµεθα, καὶ µέν γε καὶ τοῦ σπασµοῦ, λυγµὸς γὰρ ὀνοµάζεται τὸ σύµπτωµα· τοῦ δὲ οἷον τρόµου, παθήµατος αὐτῆς, οὐκέτ’ ἐναργῶς, ἀλλ’ εἰ προσέχοις τῷ λόγῳ τὸν νοῦν, οὐκ ἂν οὐδὲ τοῦτο φωράσαις χαλεπῶς. ὅταν οὖν ἐδηδοκότι σοι µήτε κλύδων τις ἐνοχλῇ, µήτε πνευµάτωσις, ἀλλὰ µήτε παλµός τις εἴη, µήτε λὺγξ, ἀήθους δ’ ἀπορίας αἴσθησις ὑπάρχῃ κατὰ τὴν γαστέρα, καὶ οἷον βαρύνηταί τε καὶ κάµνῃ καὶ ποθῇ θᾶττον ὑπελθεῖν κάτω τὸ βάρος ἢ ἄνω ἅµα τῷ τινα ἐρυγὴν προσγενέσθαι, καί που καὶ δυσχέρεια περὶ τὴν ἀναπνοὴν δύσφορος δή τις καὶ δύσφραστος ἕπηται, τόθ’ ἡγοῦ τὴν γαστέρα περιεστάλθαι µὲν τοῖς σιτίοις, ἀλλ’ οἷον τροµωδῶς. ἡ δὲ οἷον κλονώδης κίνησις ἐν τοῖς ῥίγεσι µάλιστα καταφανής ἐστιν, ἅπαντα τοῦ ζώου καταλαµβάνουσα τὰ µόρια. περὶ µὲν δὴ τούτων ἐπιπλέον ἐν τοῖς µετὰ τοῦτο λεχθήσεται γράµµασι· νυνὶ δὲ ἐπὶ τὴν τετάρτην ἤδη τῆς γαστρὸς µετέλθωµεν δύναµιν, τὴν ἀποκριτικήν τε καὶ προωστικὴν ὀνοµαζοµένην, ἧς ἡ µὲν οἷον στέρησις ἔν τισιν ἰδέαις εἰλεῶν γίνεται· ἡ δὲ ἀῤῥωστία συνεχῶς ἐγγίγνεται ἐν βραδείαις τισὶ περιττωµάτων διεξόδοις· ἡ δ’ οἷον πληµµελὴς κίνησις, ὅταν ἤτοι πρὶν τελειωθῆναι τὴν πέψιν ἐξορµήση πρὸς τὴν ἐνέργειαν, ἢ βραδύνῃ καὶ µέλλῃ τελειωθείσης, ἢ µετά τινος ἤδη τῶν εἰρηµένων γίνεται συµπτωµάτων, ἢ ἄλλως πως ἀνωµάλως, ἢ οἷον ἀκρατῶς αὐτοῖς ἐµπίπτει τοῖς σιτίοις ἡ γαστὴρ, ἀταµίευτον ἔχουσα τὴν κίνησιν ὁµοίως τοῖς εἰς τὸ κάταντες θέουσιν, εἶτα στῆναι µὴ δυναµένοις, ἐπὶ µὲν δὴ τῆς γαστρὸς, ὡς ὀργάνου πέψεως, εἴρηται τὰ συµπτώµατα· καθότι δὲ καὶ τρέφεσθαι δεῖται, καὶ τὸ θρέψον ἕλκειν εἰς ἑαυτὴν, καὶ κατέχειν γε, µέχρι περ ἂν ἀλλοιώσῃ καὶ ἀποκρίνῃ τὸ περιττὸν, ἕτερον ἶσον ἀριθµὸν κτήσεται συµπτωµάτων, ὡς ὁµοιοµερὲς σῶµα. τάχα οὖν ἂν εἴη κάλλιον ἅπαντα τὰ περὶ τὴν θρεπτικὴν ἐνέργειαν διελθεῖν συµπτώµατα, τῷ τε γαστρὸς σώµατι καὶ τοῖς ἄλλοις ἅπασι µορίοις ὑπάρχοντα κοινά· σαφέστερος γὰρ ὁ λόγος οὕτως ἂν γένοιτο τοῖς ἐντυγχάνουσιν, ἐναργέστερόν τ’ ἄν τις διδάξειε τὸ µικρῷ πρόσθεν εἰρηµένον, ὡς ἔστι καὶ σύµπτωµα συµπτώµατος αἴτιον. ἑνὸς γοῦν συµπτώµατος τῆς ἀτροφίας, εἴτε καθ’ ὅλον αὕτη γίνοιτο τὸ ζῶον, εἴτε καθ’ ἕν τι µόριον αὐτοῦ, πλείω προηγεῖται συµπτώµατα. δεοµένου γὰρ τοῦ µέλλοντος θρέψεσθαι καλῶς ἕλκειν τε πρὸς ἑαυτὸ τὴν οἰκείαν τροφὴν καὶ κατέχειν αὐτὴν ἄχρις ἂν ἀλλοιῶσαν ἐξοµοιώσῃ, καὶ µέντοι καὶ ἀποκρίνειν τὸ περιττόν·ὄντος δὲ καὶ αὐτοῦ τοῦ περιττοῦ διττοῦ κατὰ γένος, ἢ γὰρ τῷ ποσῷ περιττόν ἐστιν, ἢ τῷ ποιῷ, ἀνάγκη πᾶσα τὸ ἀτροφοῦν µόριον ἢ δι’ ἕν τι τῶν εἰρηµένων τοῦτο πάσχειν, ἢ διὰ πλείω. εἴτε γὰρ ἐλλιπῶς ἕλκει τὸ θρέψον, ἢ µηδ’ ὅλως, ἢ µοχθηρῶς ἀτροφήσει τὸ µόριον·εἴτε τοῦτο µὲν ὅσον τε ἐχρῆν εἶναι καὶ οἷον ἐπάρδοιτο, σύµπτωµα δέ τι περὶ τὴν καθεκτικὴν δύναµιν εἴη τοῖς ἐπὶ τῆς γαστρὸς εἰρηµένοις ἀνάλογον, ἀτροφήσει καὶ οὕτως. εἰ δὲ καὶ τούτων τῶν δυνάµεων ἀµέµπτως ἐνεργουσῶν ἡ ἀποκριτικὴ σφάλλοιτο πλέον ἢ προσῆκε κενοῦσα, καὶ οὕτως ἂν ἰσχνὸν καὶ ἄτροφον ἀποδειχθείη τὸ µόριον. ἀλλὰ µὴν καὶ τῆς ἀλλοιωτικῆς δυνάµεως τὰ συµπτώµατα, τὸ µὲν οἷον στέρησις, ὅπερ ἀπεψίαν ἔφαµεν ὀνοµάζεσθαι, ἄντικρυς δῆλον, ὡς ἰσχνὸν ἐργάζεται τὸ µόριον·τὸ δ’ οἷον ἀῤῥωστία τις, ὅπερ καλοῦµεν βραδυπεψίαν, ἐν χρόνῳ µὲν πλείονι, σαφῆ δ’ οὖν καὶ αὐτὴ ποιήσει ποτὲ τὴν ἰσχνότητα· τῷ δὲ τρίτῳ συµπτώµατι, τῆς δυσπεψίας ἀνάλογον, οὐκ ἰσχνὸν καὶ ἄτροφον, ἀλλ’ ἐξηλλαγµένον τὴν ἰδέαν ἀποδείξει τὸ µόριον, ὥσπερ ἔν τε ταῖς λεύκαις καὶ ταῖς ἐλεφαντιάσεσι φαίνεται. προσέχειν δὲ ἐνταῦθα χρὴ τὸν νοῦν καὶ διορίζειν, πότερον χυµοῦ τινος ἐπιῤῥυέντος, ἢ τῶν στερεῶν αὐτῶν οὕτω διακειµένων ἐξήλλακται τὰ τῆς χροιᾶς. εἰ µὲν γὰρ διὰ χυµὸν, ἐξ ἑτέρου γένους τὸ σύµπτωµά ἐστι, καὶ οὐ τῆς ἀλλοιωτικῆς δυνάµεως τὸ σφάλµα· εἰ δ’ ὅλον δι’ ὅλου τὸ µόριόν ἐστιν οἷον οὐκ ἐχρῆν εἶναι, τῆς ἀλλοιωτικῆς δυνάµεως. γίνεται µὲν γὰρ κᾀν τοῖς ἰκτερικοῖς ἐξάλλαξις τοῦ κατὰ φύσιν χρώµατος, ἀλλὰ τοῦτο µὲν σύµπτωµά ἐστι τῆς δια-κριτικῆς ἐνεργείας, πλὴν εἰ µὴ τῶν φλεβῶν αὐτῶν πάθος ποθ’ ὑπάρχει, τηνικαῦτα γὰρ τῆς ἀλλοιωτικῆς ἐστιν· ἡ δὲ καθ’ ἕκαστον µόριον ἴδιος ἄχροια, εἰ µὴ διά τινα χυµὸν ἔξωθεν ἐπίῤῥυτον γίνεται, οἷον δυσπεψία τίς ἐστι τῆς ἐν αὐτῷ δυνάµεως ἀλλοιωτικῆς τε καὶ πεπτικῆς. ἐξέλωµεν δὴ ταύτην ἐν τῷ παρόντι λόγῳ τὴν ἀτροφίαν κακοτροφίαν τινὰ οὖσαν· ἐπὶ δὲ τὴν στερητικὴν τῆς θρέψεως ὀνοµαζοµένην ἀτροφίαν ἐπανελθόντες ἀναµνήσωµεν, ὡς αὕτη τε σύµπτωµά ἐστι καὶ ἕπεται συµπτώµασιν ἄλλοτ’ ἄλλοις, ἤτοι περὶ τὴν ἑλκτικὴν, ἢ περὶ τὴν καθεκτικὴν, ἢ τὴν ἀποκριτικὴν δύναµιν, ἢ καὶ περὶ τὴν ἀλλοιωτικὴν αὐτὴν γιγνοµένοις. ἁπάντων δὲ τούτων τῶν συµπτωµάτων αἴτια τὰ νοσήµατα. φέρε γὰρ ἐλλιπῶς ἐπί τι µόριον ἕλκεσθαι τὴν τροφὴν, καὶ διὰ τοῦτ’ ἀτροφεῖν αὐτὸ, νόσηµα ἐξανάγκης προηγεῖταί τι ταύτης τῆς ἐλλιποῦς ἕλξεως· εἴρηται γὰρ ὅταν αὐτὸ τὸ µόριον ἀῤῥωστότερον ἐφ’ ἑαυτὸ τὴν τροφὴν ἐπισπᾶται, πάντως δή που δύσκρατον ὑπάρχειν· νόσος δὲ ἡ δυσκρασία· εἰ δ’ εὔκρατον µὲν εἴη τὸ µόριον, ἔµφραξις δέ τις ἐν τοῖς τῆς ἀναδόσεως ὀργάνοις ὑπάρχουσα παρεµποδίζει τὴν ἀνάδοσιν, ἡ µὲν ἔµφραξις νόσηµα, σύµπτωµα δ’ αὐτῆς ἡ βλάβη τῆς ἀναδόσεως. οὐ µόνον δὲ ἐπερχόµενος ἕκαστον τῶν συµπτωµάτων, ὅσα διά τινα βλάβην ἐνεργείας γίνεται, µάθοις ἂν ὡς προηγεῖταί τι νόσηµα πάντως αὐτῶν, ἀλλὰ κᾀξ αὐτῆς τῆς οὐσίας τῶν πραγµάτων ἔνεστί σοι χωρὶς ἐπαγωγῆς συλλογίζεσθαι. τὴν µὲν γὰρ ὑγείαν αἰτίαν ἐνεργείας ἐθέµεθα, τὴν δὲ νόσον αἰτίαν ἐνεργείας βλάβης· ἀλλὰ καὶ τὰ συµπτώµατα, περὶ ὧν δὴ νῦν τὸν λόγον ποιούµεθα, βλάβας ἐνεργειῶν ὑπάρχειν ἔφαµεν. ἐκ δὲ τούτων ὑποκειµένων συµβαίνει, τοῦ τοιούτου γένους τῶν συµπτωµάτων αἰτίας εἶναι τὰς νόσους.

210Иногда в переводе мы используем понятие «соки». Это происходит тогда, когда речь идет о явно патологических субстратах, например, возникших в процессе смешения естественных жидкостей с продуктами гниения. Тем самым мы подчеркиваем разницу между четырьмя основными жидкостями человеческого тела и «соками», как жидкостными субстанциями, образовавшимися в результате болезни. При этом следует понимать, что все четыре основные телесные жидкости могут пребывать в нормальном (т. е. благосмешанном) или патологическом состоянии (т. е. в дурном смешении). «Соки» неестественного происхождения – это жидкости, количественно еще более изменившиеся в болезненную сторону. Они утратили свои естественные свойства вследствие насыщения продуктами распада.
211Древнегреческий текст приводится по изданию: De symptomatum differentiis liber / Ed. C.G. Kühn // Claudii Galeni Opera Omnia. Vol. 7. Leipzig: Knobloch, 1824. (repr. Hildesheim: Olms, 1965). P. 42–84. (Cod: 6, 857: Med.).
1  2  3  4  5  6  7  8  9  10  11  12  13  14  15  16  17  18  19  20  21  22  23  24  25  26  27  28  29  30  31  32  33  34  35  36  37  38  39  40  41  42  43  44  45 
Рейтинг@Mail.ru