Кадыр Абакиров
Бабалардын баяны 2
Келинди алган кыргыздар,
Керүүдө кетип баратты.
Кымызга тойгон жигиттер,
Кыр ылдый кызып чабышты.
Дөөлөсбакты ат үстүндө,
Кыздын келди жанына,
Күнөөлү болгон адамдай,
Күңгүрөнөт сүйлөй албай.
– Менсек деген байбичем бар,
Андан эки балам бар,
Токол болуп барасыңбы,
Мага каргыш айтпайсыңбы.
Хандын кызы баш чайкады,
– Маа белгилүү баардыгы.
Өзүңү көрүп сындагам,
Белиңде периште жанган.
Андан азаматтар төрөлөр,
Анын ырыскысын эл көрөөр.
Отуң менен кирейин,
Күлүң менен чыгайын.
Аткарылаар баардыгы,
Эже-сиңди болобуз.
Бириктирип үмүттү,
Бирге болмок ортобуз.
Ушул сонун кабарды,
Байбичеге айттырды.
Чабаганды чаптырды,
Жакшы кабар угуп алып,
Ак байбиче кубанды.
Жакынкы күндү болжолдоп,
«Тоскула» деп ат чаптырды.
Алдына улак тарттырды.
Нан менен май алдырып,
Ырымдын баарын жасады.
Дөөлөсбакты той өткөрдү,
Алыс менен жакындар,
Ага тууган башкалар.
Сапар келди ал тойго,
Чоң бакыт улуу сый,
Болгон экен ошондо.
Эжеси менен сиңдиси,
Ынтымактуу жашады.
Ысык-суугу бир болуп,
Арытып жатты жылдарды.
Анан өтүп убакыт,
Жакындады бир жылга.
Күңдүн ичи чоңоюп,
Төрөөр чагы жакында.
Хандын кызы ананда,
Аман-эсен төрөдү,
– Карганда уулду болдум,-деп
Чоң тойду өткөрдү.
Баланы көрүп чоң кемпирдин,
Эмчегинен сүт тамды.
Бешикке салып болпойтуп,
Багып жатты баланы.
Канчасы калп, канчасы чын,
Аны билбейм мен дагы.
Улама сырын билбейсиң,
Угуп жаткан сен дагы.
Санжырачы айткан соң,
Сап-сапка тиздим сүйлөмдү.
Менде дагы жазык жок,
Аны угуп отурган,
Сенде дагы жазык жок.
Окуянын чындыгын,
Кудай билет бир гана.
Аны биз да билбейбиз,
Андан башка не айла.
Манап деп ал баланы атады,
Манаптан Сарсейит,
Сарсейиттен Үчкө, Түлкү баатырлар,
Атагы элге таанылгандар.
Түлкүдөн Тынай баатыр бар,
Маматкулдан Темир, Болот.
Анан андан Ормон бар.
Ойуй баскан кара жерди,
Ормондон Төрөкелди.
Тынайдан Атаке, Сатыбалды.
Атакеден алты бала,
Абылай, Солтоной, Карабек,
Байшүгүр, Жанкиши, Таштанбек,
Эң кичүүсү Карабектен
Салмагы чоң таштай,
Кадимки хан Жантай.
Жантайдан Шабдан хан,
Сарбагыш деп үн салган,
Байыркынын тарыхы.
Баяндалган санжырага,
Көңүл бургун баарына.
«Эл айтышкан катуу»– деп,
Дөөлөттөн Надырбек,
Надырбектен Эсенгул,
Баардыгы сегиз бек,
Эсенгулдан Ныязбек,
Өз атын өзү чакырган
А баягы баланын
Абройдуу баркы бар,
Күң төрөп коюптур,
Санжыра кепке толуптур.
Туура чыкты калмак кыздын айтканы,
Хан чыгып андан хандар таралды.
Ушуну менен бүткөн экен,
Сабалатып ташталган,
Санжыра кептин аягы.
Байыркынын аяны.
Эээ......эээй…
БУГУ ЭНЕНИН ЖОМОГУ
Асанмырза, Карамырза
Байыркы бир заманда.
Эки тууган болуптур,
Ала Мышык тоосуна,
Сан жолдорду аралап,
Сапарга чыгат жол улап.
Азыр деле ал жакта,
Кара Үңкүр деген бар.
Кара тоого барсаңар,
Калаарсыңар кабылып.
Качанкыны эске салып,
Кабарлары айтылып.
Каадалуу болуп калдайып,
Кара Үңкүрүм жаткандыр,
Кабат-кабат сырларды,
Калдайып ичке каткандыр.
Текелер өтчү шагылда,
Тектирдин бери жагында.
Тоо улары үн салчу,
Толгон жайдын чагында.
Кумай жаткан жайларда,
Кум Кайкынын алдында.
Кулжалар менен аркарлар,
Кубалашып кыраңда.
Куралып жатат сан ырлар.
Аңчылыкка чыгыптыр,
Асанмырза, Карамырза.
Алды жакты караба,
Бири кулжа, бири аркар,
Биригип турат жанаша,
Мергендер сайды бойлошуп,
Мерчемдүү жерди болжошуп,
Асанмырза үн салды:
– Ушул экөөн атабыз,
Бир кумардан канабыз.
Этин болсо солой жүктөп,
Этек жакка кайтабыз.
Асанмырза, Карамырза,
Акырын жылып өңүшөт.
Атканга көөнүн бөлүнөт.
Аңдып туруп Асанмырза,
Атып калды кулжаны,
Ала Тоонун кулжасы,
Алы кетип жаныбар,
Ала-сала куланды.
Тоонун ичи күрү-гүү,
Толгон үндөр уланды.
Жар бетинде карайлап,
Жалгыз калды аркары.
Ала Тоонун эркин малы,
Арылап алыс качпады.
Көздү ачып караса,
Мына кызык тамаша.
Аркар болсо кыз болуп,
Чыга келди кубулуп,
Эки адам таңданды,
Элейип көзү алайды.
Куруп калган ошол кыз,
Курдашын издеп жинденет.
«Куурагыр кайда кетти?-дейт,
Курбумдан айрылып,
Куурап жалгыз калдымбы.
Караан тутуп өзүмдү
Карап турган эми эле,
Кайранды таппай калдымбы,
Кара башта кайгымбы.
Карааны тоодой көрүнгөн,
Каркыбардан айрылып.
Кайгырып калаар чагымбы.
Канатым сынып кайрылып,
Безип жалгыз калдымбы.
Ардактуум кайда жоголду?
Арманымбы, кайгымбы?
Кайып учуп токтобой,
Кайгысы учуп жер чиет.
Кубарган жүзү капалуу,
Кулжасын жоктоп телмирет.
Жаш кыздын денеси,
Жабыгып улам титрейт.
Ушундай нерсе болорбу,
Бул шыйкырбы болжолбу.
Кайдан келген бул укмуш,
Укмуштан укмуш кубулуш.
Кыз бала кайгыра,
Арманы күчөп толбоспу.
Бугу турат ичинде,
Бул эмне кошокпу?
Келген эки мергенге,
Согуп өткөн желдерге,
Кыз бала айтты мындай кеп:
–Кагылайын мергендер!
Кабылып бизге келгендер,
Асылды бекер аттыңар,
Азапка мени салдыңар!
Ай, акелер, акелер,
Арманга түртүп салдыңар,
Ардагыман айырдың,
Канатымды кайырдың.
Аппак тоого нур чачкан,
Айдын он беш жарыгы.
Каадасы такыр түгөнбөс,
Кайдан табам кулжамы.
Күкүмдөнүп төгүлөт,
Күндүн жанган жарыгы.
Кууратып мени салдыңар,
Кулжамы бекер аттыңар.
-Ай туугандар, туугандар,
Айланып неге келдиңер.
Жаргалымы жок кылып,
Жылас кылып кеттиңер,
Эки мерген таңданды,
Бул шыйкырбы башкабы,
Апыл-тапыл шашты,-дейт
Айылга карай качты,-дейт.
Мергендер азга ойлонду
Ал экөө туруп болжолу,
Бир нерсеси болот,-деп,
Же сыйкырдан корктубу.
Мергендерге кыз айтты:
– Кымбатымды аттыңар
Талаада жалгыз калбайын,
Мени ала барыңдар,
Кагылайын агалар.
Угуп койбой кыз сөзүн,
Мергендер кетип баратат.
Артын карап таңданат,
Айылга карай шашылат.
Аттарын улам камчылайт.
Мейкин түздү аралап,
Мергендерден калбастан.
Кейип-кепчип ашыккан
Келе жатат кыз бала,
Мергендер үйгө кайтышкан,
Арт жагынан жаңкы кыз,
Ээрчип келди калбастан.
Кут конгон үйүмдө,
Үч кылдуу комуз бар.
Чертсе кылы дирилдеген,
Чертмесинде кайрык бар,
Башталма кайрыгынан,
Байыркы күүлөр жаңырган.
Кол ойнотсо аталар,
Комузда кайрык жаңыраар.
Кошуп койгон бир күү бар,
Байыркы эне баянынын,
Баш аягы жаңырган.
Буруп-буруп үн берген,
Бугу эне деген күү да бар.
Аба менен добуш тараар,
Абалкыны эске салаар.
Байыркы эне баянын,
Баяндап эске салаар.
«Бугу эне» деген күүнү,
Бурулбай туруп угуңдар.
Келишимдүү марал бар,
Кең дүйнөгө жаралган.
Ал кызга ким үйлөнөт,
Айылдаштын баардыгы,
Калыс карайт алдыны.
Дагы бир аян бар,
Бугу эненин башында,
Көрүнүп турган башкага,
Эки мүйүз болуптур,
Абалкы кепти тактасак,
Канчасы чын, канчасы калп,
Ала Мышык тоосунан,
Мергендер таап алыптыр,
Айылга ала барыптыр.
Сууга жуунуп жатканда,
Көрүнчү эмес бир жанга.
Жашыруун сыр ал өзү,
Көрүнчү дешет өпкөсү.
Эки элү мүйүзү,
Элечектин ичинде,
Ошондуктан энени,
Бугу эне деп аташкан.
Дал ушул ат келатыптыр,
Дайындуу болуп байыртан.
Баян болуп байыркылар,
Айтылып келет абалкылар.
Ошол кызды Алсейит,
Алган деген айың бар.
Бугу энеден жаралган,
Бурулбай кеткен баяндар.
Алсейит ата назик жан,
Бугу энени сыйлаган.
Бири-бирин сыйлашкан,
Бир ийдиштен даам татыган.
Алыста калган тарыхты,
Айта турган жайым бар.
Үйлөнөөрдө ошол кыз,
«Силерге бүлөө болдум»– деп,
Көңүлүн ачып эркелеп,
Үй-бүлөгө кайрылат,
Үч өтүнүчтү кеп салат.
Кара тоодон көрүнгөн,
Кагылайын аталар,
Каадалуу биздин акелер,
Сырдаш болоор алдында,
Сырдана тарткан кайнилер,
Үч очоктон от күйсө,
Үч үмүтүм жалындар,
Ошол жанган үмүттү,
Мен десеңер сактаңар.
Үмүтүмү жок кылып,
Кур шайтанга сатпаңар.
Кайыптан бүткөн жан элем,
Калдайып тоодо жүрчү элем,
Кайгы мүшкүл иш келип,
Катаал күнгө туш келип,
Араңарга мен келгем,
Арманымды эмне дейм.
Кулжаман айырган,
Куруп калган мергендер,
Кумдуу тоого келгендер.
Кубулуп анан кыз болуп,
Кум кайкыдан мен келгем.
Арманым бар башымда,
Андан башка эмне дейм.
Аркардан анан кубулуп,
Асыл жанга айлангам.
А кокуй ай калбаптыр,
Андан башка айла амал.
Аркалаган денени,
Адамдын алты саны бар,
Алтындай болгон башы бар.
Басынтып анан кор кылбай,
Башка мени чаппаңар.
Байкабай кол тийгизип,
Балакетке калбаңар!
Ал-жайымы сезгиле,
Айланайын туугандар!
Уламаны уккандар,
Ушул жерде тургандар.
Эринбей айтып берейин,
Экинчи собол бу болот.
Сөзүмдү уккан агалар,
Эр жигитке жакшы жар,
Эл ичинде табылаар.
Жакшы жарга жолуккан,
Жалыны бар от табаар.
Ак үмүттү жоготпой,
Аярлап бек сактаңар!
Мен жуунуп жатканда,
Карабаңар денемди.
Ургаачы жандын денесин,
Уят болот караган.
Акылсыз болот ал өзү,
Абийирге жатпаган.
Туу жондорду жайлаган,
Тукумубуз кайыптан.
Сырларым бар жашыруун,
Сыры сыртка чыкпаган.
Өтүнүч бар үчүнчү,
Адамдын жаткан төшөгү,
Арыбас ыйык жай болот,
Ак ой баскан түштөргө,
Айдыңдуу сонун түндөрдө,
Арбактар келет түндөсү,
Учуп жанган укмуштуу,
Учурдагы кубулушту.
Уктаган адам түш көрөт,
Өткөндөр бүт көрүнөт.
Байкабай калып катыгүн,
Башка мени чаппаңар,
Төшөктүн башын баспаңар!
Арман күнгө калбаңар,
Ал жакты тепсеген,
Андай адам оңолбойт,
Каргап койсо соо болбойт,
Кайыптын кызы кайберен,
Кайгылуу башым азаптан,
Төрөтүм бүтүп токтолот,
Төрдө отурбай жок болот.
Токтоп калаар төрөтүм,
Башка мени чаппаңар,
Убайымга кайра салып,
Убалыма калбаңар.
Ал пенде калаар каргышка,
Азайып калаар тукуму,
Армандуу болоор турмушу.
Кимдер мени кордосо,
Тукуму такыр арбыбайт.
Арыса да жүзгө жетпейт,
Жүзгө жетсе, күзгө жетпейт.
Кимдер мени кордосо,
Басаар жакты торосо,
Алдыда жолу арбыбайт,
Арбыса да узап кетпейт,
Узаса да улап кетпейт.
Үмүт менен кеп айтып,
Үч соболду кеп кылдым.
Мен айтпасам ким айтат,
«Буйрук ушул экен»-деп,
Бугу эненин өзү айтат.
Ак маралдын көзү айтты,
Айдай болгон жүзү айтты.
Баарыңар тең боорукер,
Байсалдуу болсун деп айттым.
Армандуу сырды жашырбай,
Арыбас кылып кеп айттым.
Аркалаган өтүнүчүм,
Аткарылып калгай эле,
Кыдыр даарып элде калам,
Кымбатым деп бир барам.
Коломтону алоолонтуп,
Кор кылбай от жагаармын.
Элиңерге уул төрөп,
Эрге берип кыз үйлөп,
Эне болуп калаармын.
Абай-сабай күн өтөт,
Ала-сала түн өтөт.
Абалатып жылкы айдай,
Жалдуу ат минип шайма-шай,
Жайлоодо жай болгондо,
Жайлоого журт конгондо,
Бугу эне мындай дейт:
Сөз төркүнүн белендейт.
Ичимде бар бир арман
Силерге аны чыгарам.
Жалындуу үмүт жашынса,
Жабыккан ойго чырмалам.
Кайберенден тараган,
Эки балам бар эле,
Балкайып менен Жоокайып,
Тоо ичинде калгандыр,
Энесин эстеп жаткандыр.
Ошолорду алып келейин.
Талаага таштап кетпейин.
Тагдырыма нур чачкан,
Таалайларды эстейин.
Кайыптан бүткөн жаныбар,
Кара Үңкүрдө жашаган.
Эне болсо алып келди,
Энчилүү эки баласын.
Балкайып менен Жоокайып,
Элде жашап калыптыр.
Калппы, чынбы ким билет,
Кагаздагы жазылганды,
Жаңылыш деп ким чиет.
Же болбосо жомоктур,
Ал жагын ким ойлоптур.
Жазган киши көргөн жок,
Укканын гана кабарлайт,
Жомок болсо уланып,
Жолдо кетип баратат.
Жорголоп баян таратат.
Бугу энгебиз ошентип,
Бүлө болуп калыптыр.
Өчпөс отту жагыптыр.
Асмандан көчүп ак булут,
Ай айланып, жыл удургуйт.
Ала-салып канча жыл,
Таратып келет жаңылыгын.
Касиеттү энебиз,
Каадалуу элде калыптыр.
Жылдар-жылга жалгашып,
Жыл айланып шашыптыр.
Күн кайра бүркөлүп,
Күңгөйдөн жамгыр өткөндө.
Жай айында калың эл,
Жайылмага көчкөндө.
Мезгил жылып карыптыр.
Ошондон бул ыр калыптыр.
Аңгемечим бул баянды,
Аярлап ырга салыптыр.
Күндөн-күнгө күн өтүп,
Күндөр айга жалгашып.
Ай закымдап токтобой,
Айлар жылды кууй шашып.
Боюуна бүтүп эненин,
Талгактыгы ашынат.
Кайберендин сүтү керек,
Ал каяктан табылат.
Буюккан ой бар ичинде,
Буурул түндүү кезинде.
Алсейитке айтыптыр,
Ушул оюун кечинде.
Көлдө жашап келебиз,
Көөнөрбөс бугу элденбиз.
Бабалар өскөн жерлерди,
Байырлап жашай беребиз.
***
Асанмырза, Карамырза,
Аңчылыкка чыгып бир күнү.
«Кайберенди аталы» деп,
Катар күтөт күүгүмдү.
Жалчадан кийик көрүндүбү,
Жаны калбай бери жүгүрдү.
Торпудан атты мылтыкты,
Тоолордун ичи күрү-гүү.
Мергендер жолдуу болушту,
«Кайра үйгө кетебиз»-деп,
Кара суу кечип бойлошту.
Кара тоонун эчкисинин,
Караандуусун атып алышты.
Эмчек жагын кайберендин,
Энеге сөгүп беришти.
Өтүп кеткен кусалык,
Төштү алды кубанып.
Анан дагы өтүнүчүн,
Айтып жатты кумсарып.
Карабаңар бириң да,
Менин эмне кылганымды.
Эне айтып ушул сөздү,
Эшикти бек жаап алды.
«Эмне кылып жатат»-деп,
Ошол кезде Асанмырза,
Энени карап туурдуктан,
Элейе тиктеп көз салса,
Мына кызык тамаша,
Эмчекти ээмп бугу эне,
Чыга келди боз үйдөн.
Капалуу жүзү көрүнгөн.
Жылдызы жерге төгүлгөн.
«Мени көрүп койдуңар,
Болоор нерсе болду да,
Жарабас ишти кылдыңар,
Өксүктүн ушул шогу ай,
Өтүнүчтүн жогу ай,
Мынча эмне шоксуңар,
Өтүнүчкө жоксуңар.
Эми эмне кылалы,
Кызыгуунун ушул азабы,
Жаман болду ушул иш,
Кечиримдүү мунуңар,
Экинчи күнөө болбостур,
Мага айып тагылса,
Тагдыр кетеер кыйгачка.
Алдыңкы күндү ким билет,
Алдан тайып кыйгач кетет.
***
Дагы далай күн өтүп,
Айтып бүткүс баяндар.
Айгайлаган чуу өтүп,
Албан, албан түн өтүп.
Артынан анан ыр өтүп,
Аргымагын алкынтып,
Айдыңданган эр өтүп.
Адамдын өзүн жаркыткан,
Акыл эси кошо өтүп.
Күндөрдүн бир күнүндө,
Азаптуу иш болуптур.
Ала кечки күүгүмдө,
Ат кишенеп үн салат.
Армандуу ырды кабарлай,
Эңшерилип ал арман,
Эске келип кайтадан.
Кол көтөрүү башталат,
Эркектер бугу энеге,
Нааразылык кайра күчөйт.
Наадандыкпы бул эмне?
Ошол адам ким болгон
Кол көтөргөн энеге.
Каадаланган шартты бузуу,
Күнөөсү анын бар беле?
Жазымыштуу тагдырдын,
Жазыгы дагы канча эле.
Бугу эне нааразы,
Алардын бул кылыгына.
Карарган каргыш калабы,
Кайра айланып жанабы.
Айдыңга кол көтөрүү,
Ал адамдын азабы.
Жараткандын жазмышын,
Жаза менен тартабы.
Өкүм жанга кол көтөрүү,
Өлүм менен барабарбы?
Же болбосо аял затына,
Күнөө конуп калганбы.
Жаза кимде, күнөө кимде,
Жаратканым салмактайбы?
Жазымышта эмне болду,
Жазасын ал тактайбы.
Эгер кимде күнөөлү,
Эгем өзү жазалайбы.
Жазымыштан алыс качпа,
Жаза турат алды жакта.
Карамырза кара ниет,
Кол көтөрдү энеге,
Каргап салды энебиз,
Касиет бар тилинде.
«Саргарып тапкан тукумуң,
Саны жүзгө жетпесин.
Саны жүзгө жетсе да,
Өмүрү күзгө жетпесин.
Өкүнүч өз башыңдан,
Өкүнтүп такыр кетпесин
Армандуу Карамырзанын,
Арбыбай калды тукуму.
Караңгы түндө башына,
Каргыш тийип куруду.
Карамырза атанын,
Башына кайгы айланды.
Тагдыр жазып койгонбу,
Таппай калды айланы.
Тукуму калды арбыбай,
Жазмыш тагдыр ушундай.
Карамырза атабыз,
Катуу ооруп айыкты,
Алы такыр жок калып,
Аябай тартты азапты.
Кара жаны ырбаят,
Эч нерсеге жарабайт,
Караандай суу ичип,
Карыш жерге жыла албайт,
Оңдуу кепти айта албайт.
Онтотуп оору тынчты алат,
Өлүү десе өлүү эмес,
Тирүү десе тирүү эмес,
Оозуна суу тамызат
Ооруп жаны кыйналды,
Азап тартып чымын жаны.
Эненики жетти бекен,
Айтып салган каргышы.
Карамырза атанын,
Азап тартып калышы,
Ал тагдырбы жазмышпы.
Өзгөгө күнөө кылгандар,
Өзүнөн-өзү жаза алат.
Жараткан аман барында,
Жазадан ал кача албайт.
Эркектерге караганда,
Аял заттын күнөөсү аз.
Аял зат назик жан,
Каршылашкан оң таппас.
Ургаачыга күч колдонгон,
Эркек үчүн жаман да
Айыпка батып булганбай,
Абийриңи таза карма.
Кыргыз эли бул жерде,
Кээде тигил тарапта.
Көчүп-конуп жүрүшөт,
Ак карлуу тоо аймакта.
Убакыт учуп токтобой,
Өткөн экен далай жыл.
Мезгил болсо алып учат,
Улантып улуу кадамын.
Алсейит ата бугу энеден,
Жамангул, Бооке уул тапкан.
Сабалатып кеп козгоп,
Санжырачы аны айткан.
Көл жээгинде даңктанып,
Көптөн бери жашашкан.
Бугу аталып келаткан,
Ушул болгон баянды,
Уламада баары айткан.
Уланып учкан тагдырды,
Уламачы улап жараткан.
Ал кезекте ата баба,
Жашаган Нарын тарапта,
Кээ биринде быякта,
Кээ биринде тиякта.
Кайберен эне көп өтпөй,
Ооруп жатып калыптыр.
Төшөккө жатып калганы,
Өзүнчө бир тагдырдыр.
Чамасы кеткен бугу эне,
Чакырып жатты балдарын.
Керез сөзүн калтырып,
Кеп кылып жатты баянын:
– Ардактуу эр өткөндө,
Ак аргымак ат калды.
Айды чапчып жаныбар,
Азаптана окуранды.
Сабалай суу акканда,
Сай-сайда нук калат.
Кара тоодо агарган,
Кар эрисе суу агат.
Атын такыр жоготпой,
Ата өтсө уул калат.
Эне кетсе кыз калат,
Энесинин элесин,
Эске салып муңканат.
Эскирбес өмүр уланат.
Арыбай жол улаган
Атан өлсө тайлак бар,
Дайнын айтып эскерчү,
Дагы далай баян бар.
Айланайын туугандар!
Жамангул менен Боокеден,
Төрөлгөн далай уландан.
Жаштар өсүп жетилеер,
Карыялар карып улгаяр,
«Бугу энеден туулган»-деп.
Башка журттар айтышаар,
Бакылдаша кеп кылаар.
Улуу тоону этектеп,
Узун-узун көч келет.
Узун көчтүн арасында,
Улуулардын саясында,
Урматтуу ошол энеге,
Уландары эркелеп,
Карегинен айланат,
Караанына жалбарат.
Мемиреп учуп токтобой,
Мезгилдер сызып оболой.
Узап кетсе энеке,
Уулдары не болот.
Убакыт жылып көчкөндө,
Унутулаар жетимдик,
Чүрпөлөр өсүп жетилип.
Туу белде аккан суулардай,
Турмуштун өзү закымдаар.
Тектирден өрдөп кеткен көч,
Теңир Тоого жайгашаар.
Айтылуу ошол эненин,
Артында калаар тукуму.
Ысык Көлдү жайлаган.
Ылоолотуп жылкы айдаган.
Ырыстуу эл бугубу,
Мүйүздүү эне өлөөрдө,
А дүйнөгө көчөөрдө,
Уулду болду Жамангул,
Жар Кыяга канат кагып,
Жапан куш келип конду.
Жар Кыяга куш конгону,
Жакшынакай иш болду.
Асыл эне кайтаарында,
Атадан уул төрөлүшү,
Абдан сонун иш болду.
Бугу эне ошол кушту,
Кондуруп алып колуна
Өөп койду бетинен.
Улам-улам сылады,
Ошол уулду чекесинен.
Анан мындай сөз айтты:
– Көч менен узап алып,
Көз жуумп эгер мен кетсем.
Сан жол менен коштошуп,
Сапарым арып мен кетсем,
Менден белек болсун,-деп,
Небереми Белек койдум.
Не бир сонун ой ойлодум.
Эмчектеги ал бала,
Энеден калган Белек болду.
Тукумдан туяк кагып,
Туягын ташка жанып,
Тууруна келип куш конду.
Айланайын туугандар,
Асманы бар конушка,
Ак шумкар келип конду.
Ушуларды унутпай,
Айтканым сонун кеп болду.
Унутуп салсам буларды,
Мени кудай урбайбы.
Башкалар наалат айтпайбы.
Жамангул жана Боокеден,
Төрөлөөр далай уландар.
Жаштар өсүп жетилеер,
Карылары анан улгаяр.
«Бугу энеден туулган» деп,
Башка журттар айтышаар.
Бакылдашып кеп кылаар».
Кайберен бугу эненин,
Оорусу дагы уланды.
Кирип-чыгып карашты,
Энени баккан балдары.
Ажырашуу мезгили,
Же жакындап калганбы.
Өмүрдү өлүм тоорушу
Өзүнчө бир арманбы.
Эне таңда кайтыптыр,
Эли түштү чуру-чуу.
Жондогу элди аралап,
Жоктоо үндөр угулду.
«Алтыныбыз кетти,-деп
Айрылып калдык асылдан».
Жакындар ыйлап жатышты,
Жашын төгүп жабыккан.
Өтөөр кезде энеке,
Кайраттуу турду багынбай,
Керез сөзүн айтыптыр,
Кеби анын бир далай
«Төрөлгөн пенде өлөт да,
Тагдыр жолун көрөт да,
Журту ыйлап чуркурап,
Жууп-тазалап көмөт да.
Жаралган пенде кайтат да,
Жазуу жазса барат да.
Калкы ыйлап чуркурап,
Карайлап туруп көмөт да.
Келген пенде кетет да,
Өмүр закым элес да
Баардыгы тең кайгырып,
Улуп-уңшуп ыйлашып,
Уул куздары көмөт да.
Кош калгыла уландар,
Кош калгыла туугандар,
Жеңелер кайыр кошкула!
Жергеме атак тааныткан
Апалар кайыр кошкула!
Алыс жашка жол тарткан.
Абалар аман болгула!
Ар дайыма бел туткан,
Аталар аман болгула!
«Бугу энебиз өткөн,-деп,
Буйрук жазуу көргөн,-деп,
Кары –жашы чуркурап,
Калк кайгырып көмгөн,-деп,
Санат ыр түзүп жоготпой,
Санжыра айта баргыла!
Бир-бириңди жоо кылбай,
Биримдик болсо анан да,
Сунган колуң узараар.
Баарысына жеткен жол.
Бакытка узап кете алаар.
Келген киши кетет да,
Ага убакыт жетет да,
Баян айтып жашоого,
Баарыңар кош калгыла!»
Эненин сөөгүн боз үйгө,
Этият коюп жаткырышып.
Түн боюу алыс кетпестен,
Түгөл турду кайтарышып.
Ала-салып токтобой,
Адамга үйгөн түйшүктүү
Акырын жылып түн өттү.
Алыс-жакын жерлерге,
Абдан тааныш элдерге,
Чабаганды чаптырды,
Чарчабай баарын алдырды.
Түпөйүлдүү түн жылды,
Жерге жарык төгүлдү,
Жергем кайра көрүндү.
Сөөктү сууга алганга,
Көрүлүп жатты камылга.
Эртеси туруп караса,
Мына кызык тамаша.
Бугу эненин сөөгү жок,
Баардыгы таң калышты,
Шектүү нерсе байкалбай,
Шекшимал болуп жатышты.
Же болбосо, эне сөөгү,
Асманга учуп кеттиби,
Кайып болуп байкалбай,
Кара Тоого бездиби.
Баш катырат балдары,
Башкача жооп айта албай.
Тунжурашат адамдар,
Туура жоопту чыгарбай.
Убайга батып термелет,
Ушундай укмуш болорбу.
Өкүнтүп ушул тарапта,
Өкүнүч иштер болгонбу.
Ошол түнү тарапка,
Агала жамгыр шыбыргак.
Акырын жааган шыбырап,
Айлананын баары кар.
Бир кезекте ойлонуп,
Кыраакы чукак карыялар,
Кыламык жерди караса,
Бир эчкинин изи кеткен,
Ала Мышык тоосуна,
Эчкинин изи кетиптир.
Ал кездеги адамдар,
Из тарыхын чечиптир.
Канчасы калп экенин,
Канчасы чын экенин.
Эч ким деле билбептир,
Баяндаган бул кепти
Албан жашты жашаган,
Куйма кулак бир кары,
Жобурап айтып бериптир.
Жазмачы сөрөй кагазга,
Жазаар кези келиптир.
Ошондогу адамдар,
Из тарыхын чечиптир.
Санжыра деген санжыра,
Салмагын ким билиптир.
Кайберен эне кайберендин,
Изи менен кетиптир.
Уламалап байыркынын,
Уламасын эстейли.
Бир кездеги өткөнгө,
Биз кайрылып келели.
Бугу эненин жайына,
Койгон экен эчкини.
Дал ушундай болдубу,
Даана жагын ким билди?
Ушул эле убакта,
Жылдыздардын алдында.
Миң булактын башында,
Карааны чоң калдайган,
Караңгы түндө байкалган,
Кара Үңкүрдүн өзү бар,
Өткөн жанды каранткан
Өзү эмес кара көзү бар.
Сыр жашырган үңкүрдү,
Сырлуу ошол өткөндү,
Карыялар кеп кылаар,
Ал үңкүрдүн адамга,
Айтып бүткүс ыры бар,
Ыры эмес оң сыры бар.
Сырынан да чыры бар.
Ээ…ээй…
Бейшембинин күнүндө,
Жумага өткөн түнүндө.
Ал үңкүрдөн от күйөт,
Шоола жанып бүлбүлдөйт.
Сырлары жанып тарапка,
Сырдуу дүнө бөлүнөт.
Сызылып чыккан ал күндөр,
Сыйкырдуу жомок өңдөнөт.
Өлөңү чыгып тарапка,
Өзүнчө баян төгүлөт.
Күйүп жанган ошол от,
Айтчы эмнени көргөзөт?
Алоолонгон ал отту,
Бугу энебиз жаккандыр.
Сыйкырдуу жашоо уланып,
Сыры ачылбай жаткандыр.
Ала Мышык тоолору,
Айдыңдуудай көрүнгөн.
Байыркынын тарыхынын,
Баяны учуп бөлүнгөн.
Сыйкырдуу өт көрүнсө,
Сыры чыгып бөлүнсө,
Сырдуу өттун учкуну,
Басып өткөн кыядагы,
Жашап жаткан кыялдагы,
Байыркы ата-бабанын,
Даңазалап улуу даңкын,
Жаккан жалын өчө элек,
Жылуулук табы бүтө элек.
Эчаакы бизге жагып кеткен,
Энелердин ыйык отубу,
Айдыңдуу шаңын тараткан,
Аталардын ыйык отубу.
Байыркыдан алоо жанган,
Бабалардын ошол отубу.
Байыркылар жаккан от,
Ата баба жаккан от,
Эң байыркы тарыхта,
Энелерибиз жаккан от,
Бугу энебиз жаккан от
Жүрөктөрдөн өчө элек,
Ысык табы кете элек.
Бабалар жаккан ошол от,
Жылытып бизди келатат,
Жүрөктөрдөн калкып чыгып,
Жалыны бизди жылытат,
Өзүбүзгө кайрат берип,
Өчпөс ырга айланат.
Жаш гүлдөй өсүп келаткан,
Жаштар аны ыр кылат.
Сап-сапка тизип сүйлөмдү,
Санжырада айтышат.
Эстеп жаттым ошону,
Элесиме тарых келет.
Бугу эненин отунан,
Буйгатка жарык эленет.
Энекемин жаккан оту,
Эселки чакты эстетет.
Эненин жаккан отун,
Эске сала жүрөлүк.
Ырларда ырда өтөлүк,
Сап-сапка тизип сүйлөмдү,
Санжыра кылып түзөлүк.
Ээээй…
Жол улаган торпогум,
Чарчап калды өңдөнөт.
Адыр түздү көп басты,
Алдыда аппак жол жатты.
Жыбыраша үндөшө,
Жылдыздар толду асманга,
Жолдо айтып баянды,
Жомокчу чал чарчады.
Баятан айткан жомогу,
Маашырлантып чалдарды,
Магдыратты балдарды
Ээээй…
