Кадыр Абакиров
Бабалардын баяны 2
Элден
БАШКЫ СӨЗ
Тоолрдогу гүлдөрдү,
Топ-тобу менен чогултам.
Коолордогу гүлдөрдү,
Кооздугун карап отурам.
Алардын алып көрктүүсүн,
Жердештерге көрсөтөм.
Жергемдин көркөм экенин,
Жетине албай сөз бөлөм.
Кыргыздын асыл ойлорун,
Кымбаттарын чогултам.
Даана жазып бабаларды,
Дастан кылып отурам.
Аңгемем жакшы, жаманбы,
Аны билбей чочулайм.
Дастанымда баары бар,
Кайтыш болгон баба бар.
Кадырлуу өткөн кары бар,
Саймедиреп токтобос,
Санжыра айткан адам бар.
Каада күтүп мал баккан,
Кадимки Сыдыш абам бар.
Жанында аны ээрчиткен,
Жапас деген агай бар.
Үйрүнөн калбай келаткан,
Үсөнбай байкем дагы бар.
Эр эңиште байге алган,
Эчен-эчен шерлер бар.
Жумурай журтка таанымал,
Жумакадыр аба бар.
Койсойбостон Канай бар,
Дөөдөй болгон бу да бар,
Дайнын айтып отурсам,
Дагы канча жандар бар.
Атагы чыгып даңкталган,
Шоңколор багып мактаган,
Чоң жарышта байге алган,
Ала байтал күлүк да бар.
Дастанда баары бар,
Арпа Тектир, Ат Жайлоо,
Агалар баскан айдың бар.
Кара Каман, Чатыр Таш,
Каадалуу жайлоо Сорок Таш,
Алды жагы Калак Таш,
Жамырап өткөн жалын жаш,
Жалын өмүр кайрылбас,
Жайнаган сонун жерлер бар.
Окугандар дастанды,
Баардыгына кабылат.
«Жараткан кудай алла»– деп,
Жан дүйнөсү жаңырат.
Көрүнбөй кеткен бабанын,
Көбүн эстеп жаш алат.
Окугандар дастанды,
Кең дүйнөсү ачылуу,
Бапырап өткөн таалайлуу,
Балалыкка кабылат.
Баё кезин сагынат.
Көөнөрбөс жерге тартылып,
Көзүнө мөлтүр жаш чаят.
Аралаган дастанды,
Туулган жерге тушугат,
Ата-баба сапар өткөн,
Адырларга жамгыр төккөн.
Кайрылбай өткөн мезгилге,
Бу дастан сени жолуктурат.
Туу жондордун сүйкүмүн,
Туулган жердин наз гүлүн,
Тунжураган айлуу түнүн
Көрсөтүп жүрүп отурат.
Атыр жыттуу абасына,
Ак кар баскан аскасына,
Айдың көлдүү жактарына,
Азгырып жүрүп отурат.
Жон-жондогу чабандын,
Жети атасын таптырат.
Күлүктөрүн жарышта,
Күйүктүрүп айдатат.
Кара- Каман, Чатыр-Таш,
Каадалуу жакка алпарат.
Карыга баян айттырат.
Дастанда баары бар,
Айдыңдуу Акун атага,
Алпарып комуз черттирет.
Майданда өлгөн эрлерден,
Маанилүү маек эшилтет.
Бул дастанды жаратуу,
Кыйын болду мен үчүн.
Уйкусуз өтүп кетти го,
Учурунда далай түн.
Жакын эле жердешимдин,
Жадымда жок аттары.
Эчаакы өтүп кеткендердин,
Атын билбей чаташтым.
Жазбайын деп дастанды,
Жаратпай айрып таштадым.
Жан дүйнөм тынчтык бербеди,
Жабыгып кайра баштадым.
Ошентсе да акыры,
Жашып кээде кайгырып,
Жазып бүттүм дастанды.
Издегеним не болду,
Ийгиликтер болдубу?
Дайындуу нерсе таптымбы?
Дастанга нелер катталды,
Эмнелер унут калды,
А эмнелер кирбей калды,
Анын баары такталаар.
Акыры жүрүп отуруп,
Биз иштеген ишибиз,
Жараткан кут кондуруп,
Жакшы жакка айланаар.
Ушуну менен силерге,
Айтаар сөзүм токтолоор.
Кайран өмүр бир кезде,
Кайып сызып жоголоор.
Бирок дагы жаштар бар,
Арткы жакта бакыт бар,
Жараткан деп дастанды,
Жазылды деп баардыгы,
Жайнаган ушул убактар,
Улама кез учурлар,
Айтылып далай кеп болоор
Унутулуп жоголбоор.
Канат кагып кыраан куш.
Бийиктикке оболоор.
«КЫРГЫЗ» ДЕГЕН АТ КАЙДАН КЕЛГЕН»
Калайманчыл башынан
Кара курттай жайнаган.
Кара кытай, калмакка,
Кайраты менен тең болгон.
Чамасы кетип, чарк кетип,
Чабышкан оң болбогон,
Кырларда атчан ойногон.
Кыргыз деген эл болгон.
Кыр кезип жерди жойлогон.
Кырды кезсе ушул эл,
«Кыргыз» деген ыйык ат,
Чыккандыр балким ошондон.
***
Кыргыз элдин Манасы,
Хан ордосу Таласы,
Кыргыз Ата жолун улаган,
Кулалы таптап куш кылган.
Курама жыйып журт кылган.
Тели куш таптап куш кылган.
Тентигенди жыйып журт кылган.
Кылымга атын чыгарып,
Кырк урууну кураган,
Кыр-кырлардан жоо кууган,
Кырк уруудан-кыргыз аты,
Чыккандыр балким ушундан.
ТҮРК АТАНЫН ДАРАГЫ
Сен байыркы түрк атанын тукуму экениңди унутпа!!!
Ага кайсы элдер кирет.
1.Кумук, Башкырт, Казак, Каракалпак,
Ногой, Кыргыз, Хакас, Алтай,Шор,
Шулум, Кара уйгур, Тува, Тара.
2. Уйгур, Өзбек, Якут, Авар, Сак,
Скиф, Көк Түрк, Хун, Болгар, Хазар.
3. Чубаш, Балкан Түрктөрү, Гагуаз,
Түркмөн, Түрк, Азербажан.
Татар, Карачай,Балкар, Карайым, Кыпчак,
Урум…
***
« Кырларда, кайыңдардын бетинде,
Тамга жокпу кыргыз балта чаппаган.
Өзөндөрдө, жылгаларда, сайларда
Кыргыз жокпу кыргын болуп жатпаган».
Байыркы кыргыз эл ыры.
БАБАЛАРДЫН ЖАҢЫРЫГЫ
(уламыш)
Эээй…
Эл жеримде айтылган,
Эзелкинин жомогу,
Эстеер киши болорбу.
Эээй…
Байыркынын жомогу,
Байыркы биздин бабабыз.
Эне Сайды жайлаган,
Ээн жерде жылкыны,
Элкиндетип байлаган.
Эээй…
Ошол кезде бабабыз,
Оролмо Тоону жайлаган,
Оролмо Тоонун бетине,
Оролтуп жылкы айдаган.
Арылдап өтүп кетиптир,
Андан бери көп заман.
Айдыңдуу элдин жомогу,
Атадан өтүп балага,
Жарыя болуп кетиптир,
Жалпы журттун баарына.
Эээй…
Санай, санай отурсам,
Сандарды кошуп толтурсам,
Санат жеткис жыл өткөн,
Сайлуу өтөктүн өзүнө,
Сабалатып жаан төккөн.
Сап-сабын айтып тарыхтын,
Санжырачы киши өткөн.
Аңгеме айтып баягыдан,
Акылман кары чал өткөн.
Эээй…
Ар түркүн ыр түзүп,
Амалдарды туурадым.
Бабаны ырга айлантып,
Байыркыдан курадым.
Бабын издеп сөз курап,
Башталмасын уладым.
Санжырбыз жазылган,
Китептерди карадым.
Абалкы өткөн бабанын,
Атын улам тактадым.
Кемчил болгон жерлерин,
Кээсин чийип таштадым.
Байыркы биздин бабабыз,
Үрүмчү аркы атабыз,
Эчкилүүнү жайлаган,
Этектен жылкы айдаган,
Ээр белдей белесте,
Элин коргоп жашаган.
Душман менен бетме-бет,
Далай болуп кармашуу.
Эл, жер үчүн күйүнүп,
Эркиндикти талашуу.
Бирде бийик көкөлөп,
Жанып учуп эрдиги,
Аларды айтып отурсам,
Айдыңдарды тактасам,
Ачып-жуумп колду санасам,
Бири чын да, бири калп,
Айтылганды тактасам,
Долон биздин атабыз,
Доордон кабар айтабыз.
Ошол жакта көп сөздөр,
Окуялар болжолдор,
Жобур кептен оошкондор,
Жоболоңдуу жомоктор.
Улуулардан калган сөз,
Уламада айткан сөз.
Карылардан калган сөз,
Калкамандар айткан сөз.
Ким көрүптүр мындайды,
Кийинки ырлар такталды.
Улуулар бизди үйрөттү,
Улама тарых айтканды.
Абалкынын баянын,
Айткысы келет жаш кары.
Уламадан кеп айтып,
Улаганбыз сөз жазып,
Куу атчан жолочунун,
Курсагы ачты азык жок.
Тамашалап жараткан,
Тагдырда деле жазык жок.
Ушул эркин тоолордо,
Укмуш-укмуш хан чыкты.
Калың журтту башкарып,
Кайратынан жан чыкты.
Ошол хандын соңкусу,
Ойротко даңкы угулган
Уланып далай кеп кеткен,
Урматтуу улуу Угуз хан.
Жоону жеңди каратып,
Жоокер жыйды такшалтып,
Арбын жашты өткөрүп,
Кайраты тайып баратты.
Кайтаар күнү жакынбы,
Же дагы азга жашайбы,
Карып калган чагында,
Көргөн экен бир бала,
Анын аты Бөйөнхан,
Бөйөнхандан Чаянхан,
Кылымга аты таанылган
Чаянхандан Кыргызхан,
Санжырабыз ушундай,
Ал күндөн кеп жаңырган.
Асыл жомок угулган,
А береги Кыргызхан,
Кыраан экен согушчан.
Кытйлаларга кол салган.
Кыргызхандын тарыхы,
Кылымга аты даңкталган.
Үрүмчү деген хан экен.
Үч уулу анын бар экен.
Үйөр белди аралап,
Үч айрылыш жол кеткен.
Үч күлүгү шай экен,
Үч азамат камданат,
Үчөө сапар аттанат.
Үчөөнө үч жол жатат.
Карабагыш, Акбагыш,
Анан дагы Чоңбагыш,
Жунгарлар менен кармашта,
Жуп-жуп болуп тартышта,
Карабагыш, Чоңбагыш,
Кайдадыр жакка кетиптир,
Кабабарын эч ким билбептир.
Калмакка кирип кеттиби,
Катуу азапты чектиби.
Кыр-кыргы айдап коркутуп,
Кытайлар аны эздиби.
Тууганынан айрылып,
Туңгуюукка сиңип кеттиби.
Тамашалап жараткан,
Тагдыр жолу кантти экен.
Эки тууган аты уйкаш,
Эми алардан дарек жок,
Ал жактан киши келген жок.
Ал кезде болгон кабарды,
Аңгеме куруп кеткен жок.
Атаңын көрү дүйнө бок.
Жунгарлар менен кармашта,
Журт чырмалды азапта.
Эрксиз жашоо уланып,
Эл тентиди туш-тушка.
Берки атабыз Акбагыш,
Анын уулу Ырыскан.
Ырысканды аркалап,
Кара жанын калкалап,
Теңир Тоого качыптыр,
«Теңир үмүт колдосун»-деп,
Тектүү ата жашаптыр.
Жар бойлогон кара атчан,
Жалгыз бала Карахан.
Атанын жолун улаган,
Адырдан чыгып желдирип,
Алгыр кыраан куш салган.
Эки бала андан бар,
Нойгут менен Ногой хан.
Ногой хандан төрт бала,
Көкчөкөз менен Жакып бай,
Чыйырдын аты калгандай,
Сабалата баштаган,
Санжырабыз ушундай.
Нойгут хандан тараган,
Ноюбас кепти баштаган,
Шыгай менен Акбалта,
Жоого каршы сом балта.
Шык жөндөмү арбыган,
Улама айтам алардан.
Арстан келсе арбашкан,
Жолборс келсе жоолашкан,
Акбалтадан Чубак бар,
Чатагы чыккан ой тоого,
Шыгайдын уулу Чынкожо,
Жердеген жери бийик тоо,
Жердин түбү Какшаал Тоо,
Нойгут деген эл болгон,
Ноюбас жери чеп болгон,
Андан бери токтобой,
Дайны чыкпай жоголуп,
Далай кылым сызыптыр,
Мемиреп гана оболой,
Мезгилдер жылып учуптур.
Чынгыз хандын чагында,
Ырыскан баба жашаган.
«Кошулуп бизге келгин»– деп,
Монголдор ага кеп салган.
Каарланган чыбашта,
Калк чырмалган азапка.
Бири куулуп Каңгайга,
Бири кеткен Алтайга,
Дагы бири безиптир,
Дайынсыз чоочун жактарга.
Улуулардан улаган,
Улама кеп уламыш.
Баяндаган бабалар,
Байыркы кепти улайбыз.
Курбалдаш адамдар,
Куттуу кепти улашат,
Байыркынын тарыхынын
Башталмасын сурашат.
Улама кеп, улама кеп,
Улуулардан калган кеп.
Улама кеп улама экен,
Улуулардан сураңыз,
Ары улап, бери улап,
Аныгын тактап кетишет.
Абалкы чакты эстешет.
ДОЛОН БИЙДИН
ЗАМАНЫ
Жон жондордо чогулган
Жомокторго келели.
Мындан аркы айтылаар,
Кепке кезек берели.
Качанкы өткөн заманга,
Кайра кайтып келели.
Атаңдын көрү дүйнө күн,
Андан башка не дейли.
Аркы атабыз Ырыскан,
Тайган эмес ырыстан.
Долонбий менен Домбулбий,
Ырыскандан жаралган.
Мындан аркы кебебиз,
Ошолордон башталган.
Окулялар ташталган.
Төрөлгөн дешет Долон бий,
Эне Сайдын жеринде.
Аккан дайра жээгинде,
Алкынып аккан чоң дайра,
Арт жагына акпас кайра,
Кылымга кеткен атагы,
Кыргыздын көзгө басаары,
Өзгө жанга чокутпай,
Өз журтун коргоп алаары,
Качанкыдан кабар алып,
Калың элин тактаары.
Санжырада айтылган,
Санат сөзү бир далай.
Эч нерседен тартынбас,
Эстүү жандын укмушу ай.
Бийик бойлуу жайдары,
Бүркүт тумшук абройлуу,
Акылга бай, так айтат,
Жазы маңдай айлалуу,
Жаралгандан таалайлуу.
Санжырада айткандар,
Ушул баба жөнүндө.
Учкай кепти чубашкан,
Уламаны улашкан.
Ал кездеги окуянын,
Чын төгүнүн ким билет.
Желип учкан токтобос,
Бийик тоодо жел билет.
Бир билсе жазмышта,
Аны айткан жан билди,
Аңгемени тыңшаган,
Аны уккан жан билди,
Абалата кеп кылып,
Жазмачылар чыгарды.
Жазылбай калган баяндар,
Жазмасы жок сөз калды.
Дололонбий көчүп жүрүптүр,
Аркалап бийик тоолорду.
Арымы кенен созулган
Аралап байтак жолдорду,
«Алдырбайм» деп ант берген,
Аңдып келген душманга,
Ак карлуу Ала Тоолорду,
Ай түнөгөн жолдорду.
Калмактар менен алышып,
Карлуу тоону жайлаган.
Жоо тартышта кансырап,
Жоболоңдон качпаган.
Акыл-эсти туу тутуп,
Айла менен кол салган,
Айланадан үн салып,
Ак жолборсу чамынган.
Эчаакы өткөн тарыхтан,
Эчен түрлүү кеп калган.
Бир кезде унут калгандын,
Билигин чубап чыгарган.
Ала Тоодо кыргыз эл,
Монголдор менен алышып,
Ат үстүндө чабышып,
Калмактар менен бет келип,
Маал-маалында тирешип,
Манжылар менен алышып,
Ат үстүндө чабышып,
Катарлаша бой салып,
Уйгурлар менен алышып,
Канча бир заман өтүптүр,
Кара тоого булуттар,
Калкылдап гана көчүптүр.
Андагы өткөн баяндар,
Акыл эсте калбаптыр.
Акыл эсте калса да,
Санат сөзү сызылып,
Санжырачы жазбаптыр.
Ээ…эээй....
Жунгарлар менен кармашта,
Желбегей тон жамынган.
Кажыбас күлүк таптаган,
Кара жорго ат минип,
Желпиништин тоосуна,
Жебедей учуп бат жетип,
Жеринде туулган намыска,
Күтүрөтүп мал күтпөй,
Андан көрө алыстан,
Алыш-бериш дос тапкан,
Каршылаш жоосун жибитип,
Аброй күтүп сыйлашкан.
Аралап бийик тоолорду,
Арка болоор бел тапкан.
Күнүмдүк жерге алкынтып,
Күлүктү тосту күйүккөн.
Күткөн жанды сүйүнткөн.
Айта берсе арбын кеп,
Долонбийдин тарыхы.
Эрөөлдө эл башкарып,
Баласы менен тең багып,
Барктай билчү башканы,
Ушуларды айтайын,
Унут кылып салбайын.
Ээ…эээй…
Колго түшүп калмакка,
Камыгып ал кармалган.
Каардуу бийди жок кылыштан,
Калмак жайсаң тартынган.
Ошол болгон кармашта,
Оң колу болгон жаралуу,
Айдыңы болгон бараңдуу,
Асыл башы айлалуу.
Өз жери, элин коргогон,
Өчпөгөн аты таалайлуу.
Баштай берсе арбын кеп,
Бабабыздын тарыхы.
Байкатпай өтүп кетиптир,
Байыркынын заманы.
Эээ…эээй…
***
Андан бери өтүптүр,
Экчеленип көп заман.
Дайындуу журт баянынын
Далайы эсте калбаган.
Ошол кезде кыргыздар,
Эне Сайды жайлаган.
Элкилдеп мал оттотуп,
Этекке коюун кайырган.
Кеңейип анын турагы,
Кем эмес эле башкадан.
Миң Суу деген өрөөндө,
Миң жылдары жашаган.
Ак кийизге отургузуп,
Акылман ханын шайлаган.
Кыргыз элдин тарыхы,
Кытайларда катталган.
Кара кытай ханы менен
Катарлаш болуп жашаган.
Ар дайыма алар менен
Алыш-бериш катышып,
Акылдуу иштер башталган.
Ошол кезде кыргызды
Ырыс инал башкарган.
Хан даражасы инал деген,
Ал ысымды эл берген.
Анан дагы кыргыздар,
Жолдун басып далайын,
Түбүнөн өтүп асканын
Миң Суудан, Теңир Тоого,
Жол арытып, көчүп жүргөн,
Салкын төрдө бээ байлап,
Бүт жумушун шай-шайлап,
Адырларда мал айдап,
Жыргап өмүр өткөргөн.
Анан дагы кыргыздар,
Өтө каарман эл экен.
Башкага намыс бербестен,
Уйгурлар менен кармашкан,
Калмактар менен алышкан.
Баарысына бой бербей,
Аз болсо да арстан,
Он жоокерин бириктирип,
Он башчы деген башкарган.
Жүз жоокерин кошуп алган,
Жүз башчы ага көз салган.
Баарысы тең биригип,
Аскери түмөн аталган.
Күрөштөрдө кайрат жыйган,
Күчтүү жоого тиш салган.
Аял, кызы каарман чыгып,
Эр жигиттей аттанган.
Эне Сайлык кыргыздарда,
Белгилүү болгон көп адам.
Барсбек каган баштаган,
Бал-бал ташта ысымы,
Байыртан калып жазылган.
Болгон экен бул окуя,
Ата баба баяны.
Абалкылар кайрылбай,
Андагылар артта калды.
Санжыраны сабалатып,
Санаганга сөз керек.
Андан башка айтканга,
Акыл жана ой керек.
Эне Сай суусу агууда,
Желип учуп сапырылып.
Элестүү болуп табылгыс,
Эң бир сонун жаратылыш.
Жайлоолор жатат көрк чачып,
Жайдын сонун бир күнүндө.
Маек куруп отурушкан,
Белгилүүлөр бир дөбөдө.
Ошолордун ичинде,
Санжырачы акылман.
Баардыгына каалоо тилеп,
Бакытка гана чакырган.
Белине жеткен сакалы,
Таяган эчак жүз жашты.
Элтерес деген карыя,
Мындай деген кеп айтты:
ЭЛТЕРЕС АТАНЫН БАЯНЫ
Береги биздин түштүктө
«Жажут мажут» эл экен,
Абдан тажаал эл экен
Адамдарды тирүүлөй,
Аймап-жаймап жейт экен.
Баш ийбеген элдерди,
Тирүүлөй белин сындырып,
Таштайт экен итине,
Ити аны жеп алып,
Киши жегичке айланып,
Көрсөтөт экен кордукту,
Салат тура зордукту.
Жүзү алардын курусун,
Жосунун кара түн урсун.
Ажыдаарды үйрөткөн,
Адамча баарын сүйлөткөн.
Сыйпап баарын жогокон,
Сыйкырчысы андан көп.
Кыштын күнүн жай кылып,
Жайдын күнүн кыш кылып,
Муз кылып катырып,
Жайчылары мындан көп.
Асмандап учкан көкөлөп
Түлкү, казды кара өрдөк,
Аңдып байкап жыт билген,
Кийикти күлүк кайберен.
Чек арасын кайтарткан,
Ар дайыма сак жаткан
Жамагатка таанылган,
Жалгыз көздүү дөөсү көп,
Найза, кылыч кармаган,
Балта чабаар мындан көп,
Атчан келген бааатырдан,
Жөө жүргөнү мындан көп.
Бир өгүздүн чоң санын,
Бир эле аймап жеп алат,
Ачуусу келип каарданса,
Алты күнү кармашат.
Алышкан менен баары бир,
Адамдын алы жете албайт.
Жоокерлерин курап алып,
Жолдогунун кыйратат.
Баш ийбеген элдердин,
Башын алып келатат.
Алдуулардын далайын,
Азапка салып келатат.
Түштүк жактан ошентип,
Сел каптап келатат.
Сезимдүү назик жандардын,
Сезин алып келатат.
«Жажут-мажут» эл экен.
Каптап кетсе сел экен.
Кары-жашты куйкалап,
Каарып жүргөн өрт экен.
Ошол өрттөн аман-эсен,
Кыргыз журту калабы?
Ал болбосо алы кетип,
Ар кай жакка качабы?
«Жажут-Мажут» эл экен
Бүт баардыгын караткан.
Алып-жулуп баардыгын,
Алдыга карай бараткан.
Адамдын алы жетпеген,
Учу кыйры кеп-кенен,
Кытайлар менен алышып,
Келе жатат кармашып.
«Жажут-Мажут» ал элден,
Чынгыз хан деген чыгыптыр,
Ошол элге башчы адам,
Далайы менен кармашкан,
Өзүнчө эле бир арстан.
Өз аты экен Темирчи,
Чоң курултай башкарып,
Анын жаны тыныптыр,
Чынгыз хан деп аталып.
Бир кары сурайт кеп салып:
– Чынгыз хан деген ким болгон?
Маанилүү тура баяның
Маек курчу ошондон.
Элтерес кары кеп салды,
Кеп салганда деп салды.
Мындай баян улады.
– Ошол Монгол ичинде,
Кыят тукумунан таралган
Курлас уруусу аталган.
«Жараткан» деп, өмүр сүрүп,
Жылдыз деген хан жашаган
Анын небереси Дайын Баян,
Кийин ошол хан шайланган.
Ошол эле уруудан,
Караганга ай чырайлуу,
Абдан эле акылдуу,
Алангү деген кыз болгон,
Ай периге окшогон.
Далай жигит көз салган,
Бирөө дагы ала албаган.
Дайын Баян ошого үйлөнөт,
Чоң той берип эл күтөт.
Дайын Баян мыкты жигит,
Уруусуна чеп болгон.
Монгол калкын бириктирип,
Андай жигит болбогон.
Улам-улам бириге,
Монгол калкы чыңалды.
Бытырап бирикпес,
Башка урууну чаап алды.
Кайрат күчтү чыңаган,
Башкаларга жол салган,
Мыкты башчы баягы,
Жазымышпы ал дагы,
Күндөрдүн бир күнүндө,
Ала кечки күүгүмдө
Дайын Баян каза табат.
Алангү сулуу акылман,
Арманданып жесир калат.
Жесир калып шор катат.
Аял эле эл багаар акылман,
Калың журтка көз салган
Ат үстүндө жаа тарып,
Албан ишти жазаган.
Кем эмес болуптур,
Баатырлыгы жолборстон,
Ат үстүндө кылычты,
Ары-бери ойноткон.
Күндөр жылып токтобой
Алдыга арыш алган.
Айлар алга ала салып,
Эки жыл өтүп арадан.
Жылдардын бир жылында,
Айлардын бир айында,
Койлор жуушап арыда,
Коктуда жаткан маалында.
Төгүп турат ай нурун,
Журт уйкунун чагында.
Алтымыш уукту чоң боз үй,
Алангү жаркын ойгонот,
Түндүк жабуу көтөрүлөт,
Сүйкүм ак нур жерге түшөт.
Өзүнөн өзү анан барып,
Түндүк жабуу жабылат,
Үйдү кайра тынчтык басат.
Ошол укмуш нур кубулуп,
Адам затка айланат.
Эмне болду бул укмуш,
Келин ага таңданат.
Жаралгандан ал келин
Көргөн эмес мындайды.
Бул эмне сыйкырбы,
Же болбосо башкабы?
Татынкай ак жуумал,
Көзү көк сары сакал.
Боюу узун далдагай,
Сыйкырлуу бир адамдай.
Нур адамга айланды
Баарысы тең тынчтанды.
Короо тынч, баары тынч,
Үйдү бейкут аркалайт.
Сүйкүм тарткан убакта,
Сүйүү учуру башталат.
Алангү аны менен
Түн боюу бирге жатат.
Айтып бүткүс махабат,
Ал экөөнү аралайт.
Жакшы учур аяктады,
Токтобой кыймыл уланды.
Адам нурга айланды,
Түндүк жабуу ачылды.
Нур болсо чыгып кетти,
Үйдү тынчтык каптады.
Түгөл тынчтык аралап
Түндүк жабуу жабылды.
Аял болсо көшүлүп,
Тынчтанып уктап калды.
Бир келди тунук сүйүү,
Көргөн эмес мындайды.
Бул сыйкырбы башкабы?
Нур менен Алангү,
Далай жолу катышат.
Махабаттуу ыйык түн
Анан барып аяктайт.
Мезгил өтүп акырындап,
Алангү болду кош бойлуу.
«Кантип бүттү боюна»,
Каршылаштар ойлонду.
Кээ бирлери жек көрдү,
«Көрсөтөбүз көргүлүктү»
Алангү жакын аялдарга,
Закым нурду көрсөттү.
Абысындар көрүштү,
Алоо нурду жанакы.
Асылгандар баягы
Ачылган оозун тып басты.
А балким бул окуя,
Жумушудур жараткандын.
Байыркынын санжырасын,
Баштагандыр жаратканым.
Ошол иш ошол болду,
Күүгүм кирди, таң атты.
Дайнын такыр билгизбей,
Далай убак кыр ашты.
Ошондогу жашыл нурдан,
Жумурай журтка таанымал,
Балким бир адам чыгаар,
Баардык элге таанылган.
Оо, ыйык жаратканым!
Баарысын тең жараткансың.
Акыл берип адамдарды,
Ай ааламга тараткансың.
Алангү деген береги аял,
Кереметтүү жашыл нурдан,
Түнүндө келген адамдан,
Үч баланы тууп алган.
Ошол келген жашыл нур,
Тукуму экен кыргыздын.
Закым нур болуп кубулган,
Андан тукум уланган.
Байыркы өткөн баянды,
Көрүп келген киши жок.
Эбакы өткөн аяндар,
Эчтеме менен иши жок.
Биз эчтеке билбейбиз,
Чынбы калппы бул жомок.
Эң улуу баласы,
Бугун Катаган болуптур.
Ортончусу Булан Жалчы
Кичүү баласы Буданчар,
Үчөөнөн чыккан тукумдар,
Арбун Будун деп аталган.
Байыркы атты чакырган,
Ушундай уулдар таралган.
Кыргыз тилге которсок,
Маанисин тактап ойлонсок,
«Закым нур» деп аталат,
Дал ушундай атты алат.
Алангүнүн ортончу баласы,
Буданчар деп аталар.
Санжырада айтылаар,
Андан эки бала бар.
Токо, Томо уландар,
Андан тукум уланаар,
Токо деген хан болот.
Токо улгайып өлгөн соң,
А дүйнөнү көргөн соң,
Уулу Дутма хан болот.
Бактысы учуп оболойт.
Өстүрүп сегиз баланы,
Өстөндү бойлоп отурган,
Сегиз уруу эл тарады.
Сегиз уруу ошол эл,
Санат сөзү көп болуп,
Сабалатып айтыла
Санжырада жазылды.
Сегиз уулдун ичинен,
Кайду деген тың чыкты,
Кайратынан кан чыкты,
Тиреше келген душманын,
Тизелетип санга чапты.
Кайдудан тукум уланаар,
Шукшурулган канат бар,
Андан чыкты Байшумкар,
Андай ары мындай деп,
Ата баба баянын,
Айта берсе арбын кеп.
Бүт журтту башкарган,
Андан ары Түмөн бар.
Андан Кабыл төрөлдү,
Журт башкарып барбайган,
Андан ары Эр Барбан.
Душманы уу берип жайлаган,
Кадимки Темирчинин атасы,
Журт башкарган Есугей,
Дайын болгон жалпыга,
Есугейден беш бала.
Кармагандан кан чыкты,
Ошол, ошол Темирчи,
Темирчи төрөлгөндө,
Жети күнү күн бузулуп,
Токтобой бороон согуп,
Кар аралаш жамгыр болуп,
Айлана такыр көрүнбөй,
Ак булуттар бери өтпөй,
Боз үйлөр солкулдап,
Жаман тамдар дагы урап.
Дарак башы кыймылдап,
Иттер үрүп ызылдап,
Жан-жаныбар үн салып,
Өзүнчө бир аламаат.
Жер титиреп кыймылдайт.
Ал бала алаканына,
Кан уучтап түшүптүр.
Кан уучтап түшкөнү
Адам көрбөс түйшүктүр.
Айласы куруп тап-такыр,
Аталар такыр таң калды,
«Ээ кудайым сакта»-деп,
Энелер эстен танды.
Такыр эле калп эмес,
Бул окуя чын экен
Санжырада жазылган,
Уламада айтылган.
Бийлик үчүн жол салды,
Кыр көрсөткөн душманды,
Кылыч менен кайсады.
Наркы, берки жоолорун,
Найза менен жалмады.
Ошол, ошол Темирчи,
Бүт Монголду башкарган.
Жоо болуп каршы чыкканды,
Жок кылып баарын жалмаган.
Ошол, ошол Темирчи,
Бийликке карай жутунду,
Баардык журтту башкарып,
Байлыкка карай кол сунду.
«Батпас эгем болом» -деп,
Баарына карай умтулду.
Чоң Курултай өткөрүп,
Чынгыз хан болуп аталды.
Анан каардуу, кандуу жол,
Ай ааламды каптады.
Жердин үстүн бүлүнтүп,
Жергеге бүт буй салды.
Узун бойлуу кең далы,
Жана дагы көзү көк,
Башындагы чачы сары,
Бабасындай ак жүздүү,
Чындыгында Чынгыз хан
Кыргыздын бир тукуму,
Эне Сайлык кыргыздар,
Ушул өңдө болуптур.
Чын эле чыгаар бир жагы,
А балким бул жомоктур.
Сабалатып баяндаган,
Санжырачы кеп салат.
Калпы чынын ким билет,
Баары ошондой катталат.
Барактарда жазылат.
Ушул сөздү айтып бүтүп,
Элтерес сөзүн аяктады.
Элдин баары таңданды,
Журт болсо ойго батып,
Этектерин күбүшүп,
Анан дөңдөн тарады.
Жердин үстүн буй кылып,
Каптап келет Чынгыз хан.
Баардык жерге өрт жагып,
Мойсоп келет Чынгыз хан.
Көргүлүктү көрсөтүп,
Жок кылып келет Чынгыз хан.
Акырындап айтып бүттү,
Элтерес ата баянын.
Санаркоо ойлор каптады,
Отургандын баардыгын.
Элтерес ата жомогу
Элдин баарын ойлонтот.
Каардуу душман келатат,
Капсалаңдап ойрондойт.
Чогулган эл түйшүктүү,
Чочулоо басты араны.
Этектерин күбүшүп,
Элдин баары тарады.
Убакыт такыр токтобой,
Жума өтүп күн жылган.
Баягы эле чөң дөңгө,
Баардыгы келди кайтадан.
Эл билгилер келишти,
Кенен жайып ортону.
«Калың журтпуз биз дагы
Кана эмесе ойлонолу.
Кылымдан-кылым жашаган
Кыргыз журту өтө азайган.
Табалы бир айланы,
Жоонун алдын тосууга,
Жоокерлерди чыңдайлы.
Күчүбүз такыр жетпесе,
Чынгыз ханга кошулалы.
Кырып такыр кетпесин
Кыргыз элин сактайлы».
Булуттар жамгыр төгүптүр,
Жарым жылдай өтүптүр.
Талап кылат эмнени,
Монголдон элчи келди.
Супатай баатыр баштаган,
Элчилер келди капталдан.
Конок кылып баатырды,
Кондуруп аны сыйлаган.
Баатыр анда кеп салган,
«Силерден салык албайбыз,
Арбын жигит бергиле,
Майданга аны салабыз».
Чынгыздан мээрим күтүп
Кыргыздар элчи даярдады.
Белек деген эмне экен
Берүүгө баарын камдады.
Алтын ээр токулган
Жал куйругу кап кара.
Ак боз атты тартуулашты,
Таң калыштуу байкаса.
Ошол тартуу ичинде,
Буту көзү кып-кызыл,
Кара шумкар бар эле,
Мээрими түшкөн адамдын.
Ок өтпөс темир тулга,
Асмандан түшкөн ыйык таш
Дал ошондон даярдалган.
Кесип туруп жасалган,
Адамдар карап таңданган.
Оң таптырбас атканда,
Жебеси бар жаалар.
Ок өтпөс темир тулга,
Кылыч менен найзалар.
Дагы, дагы башкалар.
Зергерлер аны камдаган.
Жалын менен сугарган.
Мыкты усталар усанган,
Даңкы ааламга тараган.
Ошол эле 1207-жылы
Жумадил баатыр баштаган,
Монголго сапар алып,
Чоң түмөн жолго аттанган.
Ал түмөндү Чынгыз хан
Эң алдыңкы сапка койгон.
Канча бир баатыр майданда,
Калың жоодо жок болгон.
Он жыл өтүп арадан,
Жоокерлер келбей калган.
Каза таап баардыгы,
Кайткыс жайга аттанган.
Ким эгерде жоодон качса,
Анын баары жок кылынган.
Беттешкен жоксуң душманга
«Качкын» айып тагылган.
Баш ийбеген жоокерлерди,
Ылдам башы алынган.
Тирүүлөй аны жылаңачтап,
Адам жеер итке ташталган.
Кан майдандан жашынып,
Качып-бозуп элге барган.
Баардык азап-тозоктун,
Бакисин журтка кабарлаган.
Арып келген качкындар,
Азаптын баарын айтышты.
Чынгыз хандын жоругу,
Чыдатпай жанга батты.
Монголдорго каршылашып,
Көтөрүлдү кыргыз эл.
Кылым самап келген эл.
Каарман эл экенин
Оңой эле жеңилбесин
Чынгыз хан да түшүндү.
Жеңилбес Супатай баатырды
Кыргызга каршы аттанты.
Эки күн болду чоң кармаш,
Чоң дайранын жээгинде.
Акыры кыргыз жеңилди,
Алы кетип бул кезде.
Калаймынды баштаган,
Карышкырдай Чынгыз хан.
Эчен эрди жайлаган,
Эркин кыргыз азайган.
Эне Сайда согушта,
Колго түшкөн Ырыскан.
Жана дагы көп жоокерлер,
Турткун болуп кармалган.
Эл башчысы Ырысканды,
Чынгыз ханга алып келишти,
Берсин деп ошол жазаны,
Калбасын деп арманы.
Чынгыз хан анда каарланды:
«Айтканын аткарбады
Монголдорго күч берүүгү,
Такыр эле жарабады.
Буйрам сага мындай жазаны».
Желмогуз кан ичеер,
Ошол кезде Чынгыз хан
Ырыскандын тирүүлөй
Кармап белин сындырып,
Киши жегич иттерине,
Салмак болчу ыргытып.
Бардан жок болуп,
Жоктон бар болуп,
Арбак даңкы козголуп,
Ошол турган топ ичинде,
Адамдын көзүн тез буучу
Жайчы менен сыйкырчы,
Көзү ачыктар бар экен,
Кордолбогон чагы экен.
Ата баба арбагы,
Аларды коргоп кеткен экен.
Бардан жок болду,
Арбак даңкы козголду,
Эл бийлеген адамдар,
Ырыскан жана башкалар,
Баардык ошол туткундар,
Чынгыз ханга карматпай,
Жаратканым өзү сактай,
Кайып болуп жоголду.
Дал ушундай иш болду.
Күндөрдүн бир күнүндө,
Ала кечким күүгүмдө.
Белине жеткен сакалы,
Улуу акылман Элтерес
Чоң дөбөдө баягы,
Акыл кебин баштады:
– Оо, жамагат кыргыз эл!
Байыркыдан келген эл.
Эне сайды, Теңир Тоону,
Элкин жайлап келген эл.
Ажыдаардай Чынгыз хан
Монго журтун башкарган,
Далайды кыргын кылып,
Канды суудай агызган.
Канча бир эрди жалмаган.
Тынч элди жөн койбоду,
Баардык жерди жойлоду,
Не кылабыз жок арга,
Ал жетпеди каапырга,
Ата баба сөөгү калган,
Байыркы кыргыз жашаган,
Теңир Тоо ыйык жергемде,
Көп уруу кыргыз калды эле,
Паана кылып качкыла!
Ошол жакка баргыла!
Ыйык эл кыргыз тукумун,
Жоготпой сактап калгыла!
Акылдуу чал Элтерес,
Айтып берди көп баянды.
Бул сөздү угуп кары жаш,
Качканга алар камынды,
Арманын айтып кайгырды,
Аталар көзүн жаштады,
Ал жетпес жоону каргады,
Эр жеткен уулун жоктошуп
Энелери кошок кошушуп,
Эл журтка айтып арманды,
Энелер жашын тыйбады.
Эчкирип улам ыйлады.
«Ажал деген тигил жакта,
Арбак каптап келатат.
Болбогонду болтуруп,
Болумуш каптап келатат.
Алмай-телмей суюлтуп,
Арман каптап келатат.
Кыргыз эли жоголбогон,
Кылымдык эл болгон.
Ажыдаардан жашынып,
Алыс жакка качкыла!
Чымындай жаныңарды
Чыркыратып жоого бербей,
Аман сактап калгыла!
Алыс жакка качкыла!
«Жажут-Мажут» эл экен,
Жакшылыгы жок экен.
Карабай калың журтту,
Каптап кетеер сел экен.
Алоолонгон өрт экен,
Ажыдаары бар экен.
Тиши кылыч, заары от,
Тирүү кимдер калды экен?
Кара Тоону аркалап,
Кара башты калкалап,
Текши баарың чогулуп,
Теңир Тоого качкыла!
Шаарларга от коюп,
Ыйык журтту жоготуп,
Медресе мечитти,
Мерчемдүү жерлерди,
Баарысын тең кыйратып,
Текши баарын каратып,
Чал-кемпирди ыйлатып,
Эр жигитти сулатып,
Караан жылып келатат.
Кайрымы жок эч жанга,
Каапыр жылып келатат.
Ач калтырыпп баарысын
Ажыдаар келип жеп салат
Т екши баарың чогулуп,
Теңир Тоого качкыла!
Агайын эл жаныңарды,
Аман алып калгыла!
Катүгүн кыргыз жок болобу,
Карып калган чал ыйлайт.
Армандуу карап үй-бүлөсүн,
Ак жоолукчан келин ыйлайт.
Эртеңки күн не болот,
Элечекчен эне ыйлайт.
Капага батып солкулдап,
Кайың ыйлайт, тал ыйлайт.
Эне Сай менен коштошуп,
Өкүнүч айтып боздошуп
Долонбий көч көчүрдү,
Ыйык жерге сапар алып.
Кербендер сапар жөнөдү,
Ыйык жер Эне Сайда,
Алыс жакка бара албас,
Ат минип жүрө албас,
Кары картаң чал калды,
Кээ бир жаштар алардын,
Жанынан кетпей көз салды.
Кайгырып айтып арманды.
Караанын такыр көрсөтпөй,
Калың токой койнун аралады.
Көрүнбөй такыр бөтөн элге
Көмүскө жерде жашады.
Оо, жараткан Алла Тала
Кыргыз журтун сактай көр!
Алакандай кыргызды,
Аман алып кала көр!
Ошентип кыргыздар,
Ала Тоого көчүшүп,
Адыр менен өтүшүп,
Нойгут, Бостон уругу
Мундуз, кушчу, саруулар,
Кара багыш, моңолдор,
Көп аймакты аралап,
Көчүп келип жай алды,
Башкача жашоо башталды,
Убакыт өтүп арадан,
Ажалдуу жалын тараган,
Ажыдаар баарын аралаган
Чынгыз хандын жоокерлери,
Бул жерге келе баштаган,
Денеси бүт тарамыш
Боюу узун далдагай.
Жоболоңго бет келип,
Жоого кирген тартынбай.
Жекеге чыгып көп жолу,
Аңтара сайып таштаган.
Кандай баатыр болсо да,
Качырып тик барган.
Көк асаба туу алып,
Көпчүлүк жолду баштаган.
Журтту жоого алдырбай,
Элин коргоп тың жүрдү.
Жеңилбес баатыр аталып,
Жергеге болгон сүйкүмдүү
Долон бий аскер курады,
Колуна алып куралды.
Ысык Көл, Нарын тарабында,
Чоң согуш болуп кайтада,
Айсыз түн кез келсе,
Бир изин жаза баспаган.
Жакын болуп баатырга,
Жаныбарым акылман.
Келишимдүү жарыктык.
Маңдайында шамы бар.
Ата баба колдогон,
Капталында канат бар.
Долон бийдин Кара аты,
Кара жорго бар эле,
Ок тийип ат сулады,
Ошол ат өлгөн тоо,
Кара Жорго аталып.
Жебе ноёндун аскерлери
Бийдин элин куугундап,
Оргочор деген кыраан баатыр,
Монголдор менен кармашта,
Чырмалып катуу азапка,
Ысык Көлдө каза болду,
Анын сөөгү ардакталып,
Ошол жерге коюулду.
Ошол баатыр коюлган жер,
«Оргочор»– болуп аталды.
Оргочордун уулу Окторкой,
Да бир жерде каза тапты.
Окторкой өлгөн ал жерди,
«Окторкой» -деп аташты.
Эң байыркы ата салты.
Аялдар кошок кошушуп,
Эскерип ошол баатырды.
Абалап учуп асманга,
Айдыңдуу болуп арбагы.
Артында заты жазылып,
Ардакталып аты калып.
Байыркынын чыгармасы,
Ата баба санжырасы,
Дал ошондой айтылды,
Абалкынын баяндары,
Карылардан кептер бар,
Калыс айткан сөздөр бар.
Жазмаларда жазылган,
Сызууларда сызылган,
Жомогубу, же жазмабы,
Жаратып бир чыгарманы,
Байыркыдан кеп калган,
Дал ушундай айтылган,
Бир карыя айтты эле,
Дал ушунай баянды.
Кеп козгоп токтобой,
Кетип калган аянды.
Балким бардыр чындыгы,
Аңтарып ким көрүптүр,
Артта калган кылымды.
Ээ…ээй байыркынын жомогу,
Төгүн менен иши жок,
Көрүп келген киши жок.
Бүгүн турган эртең жок,
Эчтеме менен иши жок.
Монголдор менен кармашта,
Ошол куугун салгылашта,
Качып келет кыргыз журту,
Долон бийдин кошууну,
Көптүк кылып монголдор,
Алардын жолун тороду.
Долонбий деген чоң баатыр,
Журтуна сыймык ал багаар,
Монголдор менен кармашта,
Кадимки ыйык баатырча,
Каза тапты, ок тийип,
Казанагы оюулган,
Аруу сөөгү коюулган,
Калдайган тоонун бооруна.
Каркырадай жол улап,
Келгис болгон убактар.
Кербен болуп токтобой,
Кетип калган замандар.
Андагы өткөн тарыхты,
Аңгемелеер жайым бар.
Айланайын туугандар.
Долонбийдин жазааты,
Нарында белге коюулган.
«Бараандуу адам өттү»– деп,
Баяндап аны кеп кылган.
Ошол бел унут калбаган,
Ойдо бекем сакталган
Долондун бели аталып,
Долон деген ыйык ат,
Доордон-доорго жаңырып,
Добулбас болот кагылып.
Ошол белден өткөндө,
Эзелки ата бабаны,
Эске сала кеткиле!
Башталмадан баян айтып,
Байыркыны так айтып,
Уят болуп жаратканга,
Унут кылып кетпегиле!
Эчаакы өтүп кеткенди,
Эске сала эстегиле!
Кужулдата баян айтып,
Куран окуй кеткиле!
Эселкиден кеп айткан,
Эскермеси дагы бар.
Бапырата кеп айткан,
Башталмасы дагы бар.
Эээ…эээй…байыркынын жомогу
