полная версия

Нарша Булгакбаев
Ислам модернизациясы. 1 Бөлім

Ақша таба отырып, харамнан аулақ болуымыз керек. Тек адал жолмен ақша табу ғана бізге байлық əкелетінін, ең басты байлық – Алланың разылығы, тағдырға деген ризашылық екенін ұмытпауымыз керек. Бұл дүние жəне ондағының бəрі мəңгілік емес, біз өзімізбен бірге ештеңе ала алмаймыз. Əйтсе де, ізгі амалдарымыз, оның ішінде адал жолмен ақша табу да өзімізде қалады жəне ақыретте бізге пайда əкеледі. Алла Тағала баршамызға адал жолмен ақша тауып, харамнан сақтануды нəсіп етсін.

Шынайы дос іздейміз деп жүріп қалай Шайтанның досы болып кетпеуге болады? Алла Тағала адамдар арасындағы махаббат пен сүйіспеншілікті, бір-біріне деген əділет пен адалдықты жаратып, адамдарды берік достық байланыстармен байланыстырды. Дос бұл сенің амандығың мен денсаулығыңды ойлайтын адам. Дос досын екі өмірде де алға қарай сүйрейді, екі өмірде де бір-бірінің шынайы бақытты болғанын қалайды. Нағыз дос сіздің рухани күйіңізге көмектеседі, қолдайды жəне қорғайды. Жақсылыққа шақырып, харамнан алыстатады. Жау, керісінше, адамның жойылуын, оның өмірінің нашарлауын тілейді. Сондықтан темекі шегуді, ішімдік ішуді, ыстық нүктелерге баруды, шегуді жəне т.б. ұсынатын адамды дос деп санауға бола ма? Мұндай достық ақыр соңында шайтанның сенің ең сенімді досыңа айналуына алып келеді. Алла Тағала Құран Кəрімде: Ол күні Алладан қорқатындардан басқа барлық жақсы көретін достар дұшпан болады. (43:67). Қиямет күні адамдар өздерін күнəға итермелегендерді дос тұтқаны үшін тəубе етеді. Бұл аят пенденің өзіне кімді дос етіп таңдағанын ойластыруы керек. Сондай-ақ Құран Кəрімде адамды Аллаға достығы арқылы жақындататын шынайы дос бола алатыны мумин: «Əй, иман келтіргендер! Мені де, дұшпандарыңды да, өздеріңе қамқоршы əрі көмекші тұтпаңдар. Олар саған келген ақиқатқа сенбесе де, сен оларға сүйіспеншілікпен танытасың» (60:1). Дос жақсылыққа шақырады, мейірімділік танытады, жақсы көреді. Оның сүйіспеншілігі көмек, қолдау жəне қорғау арқылы көрінеді. Достар – Алла Тағаланың жолында қоян-қолтық жүріп, оның өсиетін орындап, Алла Тағаланың разылығы үшін бір-бірін жақсы көретіндер. Құранда былай делінген: «Əй, иман келтіргендер! Араларыңда жоқтарды көмекші, дос тұтпаңдар. Олар сізге зиян тигізу жəне қиындықтарыңызға қуану мүмкіндігін ешқашан жіберіп алмайды. Олардың аузында өшпенділік пайда болды, бірақ олардың жүректерінде одан да үлкен өшпенділік жатыр. Түсінсеңдер, сендерге белгілерді түсіндірдік! Сондықтан сен оларды жақсы көресің, бірақ олар сені сүймейді» (3:118-119). «Иманды ерлер мен əйелдер бір-біріне көмекші əрі дос. Олар жақсылыққа əмір етіп, жамандықтан тыйады, намаз оқиды, зекет береді, Аллаға жəне Елшісіне бойұсынады. Аллаһ оларды рақымына бөлейді. Расында, Алла Үстем, Дана» (9:71). Достық туралы хадистерде: «Мүміндердің бір-біріне деген мейірімділігі, сүйіспеншілігі жəне жанашырлығы бір дене тəрізді: оның бір мүшесі ауруға шалдыққан кезде, оған бүкіл дене ұйқысыздық пен безгекпен жауап береді». «Адам өзінің ең жақын досы сияқты дінді ұстанады, сондықтан əркім оның кіммен дос екеніне назар аударсын». «Мүмін басқалармен достық пен келісімге ұмтылады, достықты өзі қабылдайды. Ал басқалармен дос бола алмайтын, дос болу мүмкін емес адамда жақсылық жоқ». «Сендердің біреулерің Алла разылығы үшін бауырын жақсы көретін болса, оны жақсырақ танысын, өйткені бұл достықты сақтайды жəне махаббатты күшейтеді».

Сүннет жолы

Араб тілінен орыс тіліне аударылған «сүннет» сөзі «үлгі» немесе «салт» дегенді білдіреді, добрый пример мен образ жизни. Ізгі үлгі мен өмір сүру салты. Бұл Исламдағы Алла елшісі Мұхаммед пайғамбардың өмірі мен қызметінен мысалдар келтіретін қасиетті дəстүрдің атауы. Мұхаммед пайғамбардың өмірінен алынған бұл мысалдар мұсылмандар үшін де, бүкіл мұсылман үмметі немесе қауымы үшін де үлгі. «Сүннет» немесе «Ислам сүннеттері» ұғымына Аллаһ Тағаланың сүннеттері мен Пайғамбардың сүннеттері, сондай-ақ тура жолдағы халифалар арасынан шыққан алғашқы төрт халифаны жатқызуға болады. «Сүннет» ұғымы мұсылманға ұнайтын жəне Пайғамбардың өміріне сəйкес келетін əрекеттер мен амалдарды білдіреді. Кейбір ислам елдерінде «сунна» немесе «суннет» сөзі хитан немесе сүндетке отырғызу рəсіміне қатысты қолданылуы мүмкін. Сүннет – Пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.ғ.с.) іс-əрекеттері мен амалдарына, ойлары менсөздеріне, адамгершілік қасиеттері мен құндылықтарына негізделген белгілі бір жүру жолы немесе маршрут. Пайғамбарымыз Мұхаммед келген сүннет – Құран Кəрімнен кейінгі Исламның негізі. Мұсылман Құран мен Сүннет əмірлерін орындау арқылы ғана дүние мен ақыретте жетістікке жетеді, ал мұсылман қоғамы Пайғамбардың өсиеттері мен Алла Тағаланың өсиеттерін орындаудың арқасында əділеттілік жағдайында үйлесімді дами алады жəне бейбітшілік орната алады. Қасиетті кітап Құран Кəрімнен кейін Мұхаммедтің сүннеті ислам құқығы немесе фикх негізіне алынған екінші маңызды дереккөз болып табылады. Пайғамбардың сүннеті Құранмен байланысты жəне оны толықтырып, Құрандағы мəліметтерді түсіндіреді. Дəстүршілдер мұсылман өз өмірінде Алла Елшісінің (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын) сүннетін ұстануы керек жəне бұл Исламдағы адам өмірінің басты мақсаты деп санайды. Сүннетті үйрету – мұсылмандар алатын діни білімнің маңызды бөлігі. Ислам заңгерлері немесе фақиһтары Пайғамбардың сүннетінен жеткілікті білімге ие болған жағдайда ғана Ислам құқығындағы билік иелері болып табылады. Мұхаммед Пайғамбардың (с.ғ.с.) іс-əрекеттері мен сөздері туралы əңгімелер Мұхаммед пайғамбардың сахабалары немесе сахабалардың қиссалары арқылы осы оқиғалар хадис деп аталатын дəстүрлерде жазылғаннан кейін қазіргі заманға жетті. Хадис VIII-IX ғасырларда ресми түрде қалыптасты. Хадисте оның құрамдас бөліктері болып табылатын иснад пен мəтін бар: Иснад – хадистер жинағының авторына Мұхаммед пайғамбардың оқиғасы, оның сөздері немесе əрекеттері оны жазып алған кезде жеткен адамдар тізбегі. Иснад пайғамбар Мұхаммедтен (с.ғ.с.) немесе сахабадан (ашаб), яғни оның серігінен, сондай-ақ тəбиғиден, яғни сахабалардан кейінгі ұрпақ өкілінен бастау алуы керек. Иснад хадистер жинағын немесе жинағын құрастырған ғалыммен аяқталуы керек. Иснадтың қазіргі заманға жақын бөлігі – хадистің басы, ал Алла Елшісіне жақын бөлігі – иснадтың соңы. Иснадта аталған адамдар «рабби» терминімен белгіленеді, яғни иснад бұл хадисті жеткізген раввиндердің есімдерінің тізімі болып табылады. Иснад бұл хадистің Мұхаммед Пайғамбардан жеткеніне дəлел; мəтін Пайғамбар туралы дəстүрдің мазмұнын білдіреді жəне хадистің негізгі бөлігін, яғни Мұхаммед пайғамбардың не айтқанын немесе оның жасаған əрекеттерін білдіреді. Ислам сүннетінің хадистері пайғамбарлық хадистер, тарихи, қасиетті хадистер, онда Алла Елшісінің оған Алла Тағаланың атынан айтылған сөздері, сондай-ақ араб тайпаларының ізгі қасиеттері туралы айтылған хадистер болып бөлінеді. Пайғамбардың сүннеті қаул, такрир жəне фи’л болып бөлінеді: Қаул хадистерде келтірілген Мұхаммед пайғамбардың сөздеріне сілтеме жасайды; фи'л деп біз Аллаһ Елшісінің жасаған жəне барлық мұсылмандарға үлгі əрі өсиет болған амалдары мен істерін айтамыз; тəкрир Пайғамбардың үнсіз мақұлдауын, яғни оның өзі куə болған сахабаларының істері мен сөздерін мақұлдауын білдіреді. Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) сахабаларының қандай да бір əрекетіне немесе сөзіне куə болып, үнсіз келісімін білдірсе немесе оған ашық қарсылық көрсетпесе, мұндай əрекеттер барлық мұсылмандар үшін рұқсат етілген.

Сүннеттің үш түрі бар. Мұхаммед пайғамбардың сүннеті үш топқа бөлінеді: мутауатир немесе Пайғамбарымыз Мұхаммедтің өзінен немесе оның сахабаларынан бізге жеткен хабарлар. Мұндай хабарламалар көптеген таратқыштар тізбегі арқылы жіберілді жəне бұл тізбектерге қатысушылардың бұл хабарламаларды жасау үшін өзара келісу мүмкіндігі болмады. Сүннет-мутауатир санатына жататын хабарлар күмəн тудырмайды жəне мүлдем сенімді хабарлар немесе хадистер болып табылады. Ислам құқығындағы Мутауатир Сүннетінен алынған бұл ережелер Исламда парыз болып саналады. Сөзбе-сөз бір-бірімен сəйкес келетін хабарлар «мутауатир əл-ляфзи» термині деп аталады, бірақ егер хабарлар мағынасы жағынан бір-бірімен сəйкес келсе, онда олар «мутауатир əл-мəнауи» термині деп аталады;

Мəшһүр немесе Алла Елшісінен жəне оның сахабаларынан бір-бірінен тəуелсіз, бірақ жіктелуі үшін аз санды жеткізушілер тізбегі (үш немесе одан да көп таратқыштар [тізбектің əрбір буынында]) арқылы жеткізілген хабарлар. Олар мутауир категориясына жатқызу үшін, оларда таратқыш тізбектердің саны жеткіліксіз. Сүннет-Мəшһүр негізінде жүзеге асыру үшін де қажетті осындай нұсқаулар жасалады, бірақ кейбір мазһабтар сүннет-мəшһүрді сүннет-ахад санатына жатқызады деп есептеп, сүннеттің тек екі категорияға бөлінуін мойындайды; Мұхаммед пайғамбардың сөздері немесе істері туралы хабарлаушылардың өте аз тізбегі арқылы хабар беретін ахад немесе хабарлар. Бұл тек бір немесе екі жеткізуші тізбегі болуы мүмкін, сондықтан олар сүннет-мутауатирден маңыздылығы жағынан төмен. Бір топ ислам теологтарының пікірінше, сенім негіздері Ахад сүннетіне негізделмеген, бірақ белгілі бір жағдайларда бұл хабарлардың шынайылығына күмəн болмаса, заңды шешімдер қабылдануы мүмкін.

Мұсылмандар үшін сүннеттің мəні өте жоғары. Ислам дінінде Сүннет Құран Кəрімнен кейінгі екінші маңызды дереккөз болып табылады, сондықтан барлық мұсылмандар оның ережелерін орындауға міндетті. Мұхаммед (с.ғ.с.) сүннетінің көмегімен мұсылмандар Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар қайтыс болғаннан кейін мұсылман үмбеті кездесетін көптеген күнделікті мəселелерді шеше алды жəне Мұхаммедтің сүннеті өте маңызды жəне мұсылмандар арасында құрметке ие болды. «Усул ад-дин» ұғымымен белгіленетін дін негіздеріне арналған трактаттарда Мұхаммедтің сүннеті мен Құран арасындағы байланысқа үлкен мəн беріледі. Қасиетті Құран Кітабының көптеген аяттарында, сондай-ақ бірқатар хадистерде мұсылмандардың сүннетті ұстану керектігі айтылады. Алла Тағала Құран Кəрімде Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) туралы былай дейді: «Алла Елшісі сендер үшін, Алладан жəне ақырет күнінен үміттеніп, Алланы көп еске алатындар үшін тамаша үлгі болды» (33:21). Сондай-ақ Құран Кəрімде: «Кімде-кім Алланың Елшісіне мойынсұнса, Алла Тағалаға да бойұсынғаны» (4:80). Алла Елшісінің өзі Муватта мен Малик ибн Əнəс жинағындағы хадисте: «Мен сендерге екі нəрсе қалдырамын, егер соларға амал етсеңдер, адаспайсыңдар», деген. Алла, Құран жəне оның сүннеті. Исламдағы жəне əрбір мұсылман үшін сүннеттің мəні ерекше: Мұхаммедтің сүннеті Құран аяттары бар бұйрықтарды қайталайды, оларды растайды жəне күшейтеді. Қасиетті Құран Кітабында: «Əй, иман келтіргендер! Бір-біріңнің мал-мүлкіңді əділетсіз жолмен сатып алмаңдар, тек өзара келісімдеріңмен сауда жасаңдар» (4:29), содан кейін Ахмад ибн Ханбалдың «Муснадында» келтірілген хадисте, егер басқа адамның мүлкі оның келісімімен алынбаса, онда мұсылманға рұқсат етілмейді деп түсіндіреді. Құран аяттарына түсініктеме беріп, кейбірінің мағынасын түсіндіреді. Қасиетті Құран Кітабында мұсылманның намаз оқуы жəне ораза ұстауы керектігі айтылса, Мұхаммед Пайғамбардың сүннетінде мұның қалай жасалуы керектігі егжей-тегжейлі түсіндіріледі. Құранда айтылмаған Сүннет мұсылмандарға нұсқау беруге қабілетті.

Қорытындылай, Мұхаммед қайтыс болғаннан кейін Сүннет жамағат пен халифат өміріндегі көптеген практикалық мəселелерді шешуге мүмкіндік берді. Оның маңыздылығы бірден өте үлкен болды жəне 9-10 ғасырлардан бастап біліне бастады. Құранмен дерлік тең дəрежеде қастерленеді. Құран мен Сүннеттің арақатынасы мəселесі дін негіздеріне арналған трактаттарда маңызды орын алады (Усул ад-Дин). Кейде сүннет ұғымына Алланың сүннеттері (Құран), Мұхаммед пайғамбардың сүннеттері жəне алғашқы екі тура жолдағы халифаның сүннеттері жатады. Сондай-ақ сүннет жай ғана қалаулы, сүннетке сəйкес амалдарды білдіруі мүмкін. Кейбір мұсылман елдерінде сунна (суннет) сөзі сүндетке отырғызу (хитан) рəсімі деген мағынада қолданылады.

6) Кейінгі ұрпақтар өздерінен бұрынғыларды қорлайды.

Өкінішке орай, бірнеше онжылдықтар бұрын толығымен табиғи болған көптеген нəрселер қазір күмəн тудыруда. Бұған бұрыннан жалпы қабылданған қарт адамдарға деген құрмет те кіреді. Егер бұрын мұсылман қоғамы мұнымен ерекшеленсе – мұсылмандар əрқашан үлкендерді құрметтейтін болса, қазір кейбір жастарға мұның қажеттілігін түсіндіруге мəжбүрміз. Неліктен Иман келтірген мұсылман үшін үлкенге құрмет соншалықты маңызды? Үлкенді сыйлау (сонымен қатар кішіге жұмсақтық пен мейірімділік) мүміннің белгісі болуы керек, өйткені бұл Пайғамбардың (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын) сүннеті: Бірде Пайғамбардың (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын) былай дегені хабарланады: «Үлкенді сыйламайтын бізден емес (яғни біздің қауымнан емес). Бұл хадистің басқа нұсқасында: «Үлкенді сыйламаған, кішіге мейірімділік танытпаған, ғұламалардың құқығын мойындамаған адам бізден емес» (Ахмад, Хаким жəне т.б.). Тағы бір хадисте: «Тек екіжүзді (шынайы емес, жалған сенуші) үш адамды елемейді: ағарған шаш иесі, білім иесі жəне əділ имам (жамағат басшысы)» (əт-Табарани). Бұл мінез-құлық үлкенге құрмет, тіпті адам логикасы тұрғысынан да табиғи нəрсе. Қария ұзақ ғұмыр кешіп, осы уақыт ішінде талай сауапты істер атқарды: қоғам игілігі үшін еңбек етті, отбасын құрып, бала өсірді, дүниелік даналығы мен өмірлік тəжірибесі мол. Жас жігіт, керісінше, қажетті білім мен даналыққа əлі үлгермегендіктен, жастардың үлкендердің ақыл-кеңесін, əңгімесін, соңына дейін үзбей тыңдауы, ақыл-кеңес алуы заңды болады. Бірінші болып үлкен сөз бастауы керек. Сонымен қатар, қарт адамдар құрметке ғана емес, сонымен қатар жанашырлыққа да лайық, өйткені жасы ұлғайған сайын (əсіресе көп жылдық ауыр жұмыстан кейін) аурулар пайда болады, есту жəне көру нашарлайды, жүру жəне тұру, ауыр жүктерді көтеру қиын болады. Ал Аллаһқа сенген адам басқа адамға қарағанда жанашырлығымен ерекшеленуі керек. Сондықтан мұсылман жас балалар, қоғамдық көлікте өз орнын қарт кісіге беріп, қарт кісіге немесе əйелге көшеден өтуге көмектессе, ауыр сөмкелерін алып жүрсе, бұл өте абыройлы іс болады. Жəне, əрине, жастар үшін үлкендерді келемеждеу, олардың құқықтарын менсінбеу, олардың ақыл-кеңестерін немесе өтініштерін елемеу мүлдем жарамсыз. Бұл өз ата-анасына да, басқа туыстарына да, жалпы қарт адамдарға да қатысты. Екі ағайынды араларында болған кикілжің туралы айтып беру үшін Алла Елшісіне (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын) келді. Ағайындардың ең кішісі бірінші сөзді айтқысы келгенде, Алла Елшісі (саллаллаһу алəйһи уə сəллəм) оған: «Кəббир, кəббир!», яғни: «Үлкенге (дауысты) бер! Үлкенге (дауысты) бер!», – деді. Сосын екеуінің үлкенінен сөз сұрайды (Бұхари, Муслим). Үлкенді сыйламаған Алла Тағаланы сыйламайды. Тағы бір пайғамбарлық хадисте қарттықты құрметтеу Алланы құрметтеумен байланыстырады: «Алланың ұлылығының белгілерінің бірі – шашы ағарған мұсылманды құрметтеу» (Əбу Дəуіт). Басқаша айтқанда, үлкеннің құқығын тану арқылы бағыныштылықты, қоғамдағы рөлдердің бөлінуін мойындайсыз: кішілер мен үлкендер бар, үлкенге құрмет, кішіге жанашырлық пен ілтипат көрсетіледі. Бұл жағдай дүниеде осындай тəртіп орнатқан Алла Тағаладан – кішінің үлкенге құрмет көрсетуінен туындайды. Егер сіз бұған күмəнданатын болсаңыз, онда сіз Аллаһтың даналығы мен əділдігіне жəне Оның Пайғамбарының (оған Аллаһтың игілігі мен сəлемі болсын) сөздеріне күмəн келтіресіз. Үлкенге ізет етпеген, өзі қартайғанда кішіге құрмет көрсетпейді. Кəрілікке тəн баяу жəне əлсіздік, қарт туыс немесе көрші бірнеше рет бірдеңе сұраса, кейбір сөздерді бірден ести алмаса, күнделікті өмірде үнемі жинақы бола бермейді – бірдеңені төгіп тастаса немесе бірдеңені едеге түсіріп алса, кішілер мен жастар жиіркенуі мүмкін. Жасы ұлғайған сайын егде жастағы адамдардың мінезі нашарлайтынын айтпай-ақ қояйық: олар ренжігіш, талапшыл, капризді жəне сезімтал болады. Сонда кейбір жастар ойлайды: «Заманнан артта қалған, үнемі бір нəрсеге көңілі толмай, бір нəрсені жүз рет қайталайтын əжеге немесе атаға уақыт жоғалтқанның несі жақсы, неге олар маған ұнауы керек? Бірақ біз бəріміз адам екенімізді ұмытпауымыз керек, ал ең жас жəне ең сау адамдар да бір кездері кəрілікке жəне онымен байланысты қиындықтарға (ауру, əлсіздік, алжу) тап болады. Сізді қарттардың əдеттері мен əрекеттері тітіркендіреді бірақ сіз де бір күні сондай боласыз. Балаларыңыз бен немерелеріңіз сізге осылай қарағанын қалайсыз ба? Егер сіз ата-əжелеріңізге (немесе басқа адамдардың қарттарына, бұл маңызды емес) құрмет көрсетпесеңіз, сізге де болашақта құрмет көрсетілмейді. «Егер жас жігіт қарияға тек жасына қарай құрмет көрсетсе, Алла Тағала оған қартайғанда құрмет көрсететін адамды жібереді» (Тирмизи). Алла Тағала дүниеде сондай бір тəртіп жаратты, ол адам адамдарға қандай мінез-құлық көрсетсе, бəрі де сол мөлшерде қайтарылады. Мейірімділік пен жанашырлық танытса, қажет кезде оған да мейірім мен көмек көрсетіледі, дөрекі, мейірімсіз болса, уақыты келгенде оған да сол шара беріледі. Өзінің жақындары да оған дəл осындай немқұрайлылық пен енжарлық танытады. Оның үстіне балаларымыз бізден үлгі алады: егер олар əкесінің немесе анасының қарт туыстарының немесе көршілерінің өтініштері мен мұқтаждықтарына немқұрайлы қарайтынын көрсе, олар мұндай мінез-құлықты қалыпты жағдай деп есептейді жəне уақыт өте келе қарттарға қамқорлық жасамайды. Үлкенді сыйламау – менмендіктің белгісі. Үлкендерге деген мұндай көзқарастың басты себебі көбінесе жастарға тəн эгоизм мен менмендік болып табылады, бұл кезде жастар өздерін бəрінен артық санайды, олардың тілектері мен қажеттіліктері айналасында бүкіл əлем айналады. Олар: «Мен өзіме күш салуым керек, уақытымды бəрібір түк пайдасы жоқ, қызықсыз, сасық жəне жиіркенішті қарт адамдарға жұмсауым керек?» Бірақ адамдарға деген тəкаппарлық мүмін үшін одан да айыпты: «Адамдардан тəкаппарлықпен бет бұрма жəне жер бетінде тəкаппарлықпен жүрме. Расында Алла мақтаншақтарды жақсы көрмейді» («Лұқман» сүресі, 31:18). «Жер бетінде тəкаппарлықпен жүрме, өйткені сен жерді теспейсің (тəкаппарлық салмағымен) жəне таулардың биігіне (тəкаппарлық бойыңмен) көтерілмейсің!». («Исра» сүресі, 17:37). Алла Тағаланы ұмытқан адамдар Мақтаншақ жəне Тəкаппар болып келеді, сондықтан олар өздерін ғаламның орталығы санайтын кəпірлерге тəн санайды. Бірақ иман келтірген адамдарға қарапайымдылық пен ұялшақтық тəн болуы керек, өйткені олардың үстінде барлығын көріп, барлық əрекеттерді қадағалайтын Жаратушы бар екенін есте ұстайды. Ендеше, Алла Тағала үмметімізге Пайғамбарымыздың (оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын) үлкендер мен қарттарға қарым-қатынасында, оларға лайықты ілтипат пен құрмет көрсетуде сүннетін ұстануға көмектессін.

7) Қиыншылықтар мен ауыртпашылықтар көбейіп, тыныштық пен жайлылық жоғалады. Сонымен бірге бұған ешкім тосқауыл бола алмайды.

Алла Елшісі: «…таңертең иман келтірген адам кешке кəпір болады. Ал кешке иман келтірген адам таңертең кəпір болып шығады. Адамдар дүние тіршілігінің болмашы пайдасына имандарын сатады». Тағы бір хадисте: «Дін ұстанған адам ыстық көмір ұстағандай болатын сабырлық кезеңдері болады, олардың біреуінің сауабы араларыңдағы елу адамның сауабындай болады» делінген. Мұсылман Исламда Қиямет күніне, Құран Кəрімде айтылғандай ақырзаманның келетініне сенеді. Пайғамбарымыз Мұхаммед хадистерінде де бұл туралы айтқан. Бұл Исламдағы иманның бесінші тірегі. Ислам діні бойынша ақырзаман мен қияметтің басталуының алғашқы белгісі айналада надандық көбейе бастайды – діни білім жойыла бастайды, адамдар ашық түрде зина жасап, арақ ішеді. Қияметтің жақын қалғанының тағы бір белгісі адам өмірінің құнын жоғалтып, кісі өлтіру сияқты күнəнің жиі кездесетін, үйреншікті құбылысқа айналуы. Жер бетінде əділет жойылады деген белгі ақырзаман мен қиямет күнінің жақын екенін де көрсетеді: Ислам діні бойынша мұны мұсылмандардың харам мен халалдың не екенін ұмытатыны көрсетеді. Адамзат Қиямет күніне жақындай бастағанын, балалардың ата-аналарын азырақ тыңдай бастағанынан байқауға болады. Ислам діні бойынша, Қияметтің жақындағанын ерлердің əйелдерге бағынуға кірісуі де көрсетеді. Өлшеу мен таразыда алдау туралы көптеген шағымдар қияметтің жақын екенін көрсетеді. Исламда қиямет күнінің жақындап қалғанының тағы бір белгісі адамға деген құрметтің шектен шығуы болмақ. Адамдардың бір-бірімен бөлісетін, тəжірибе алмасатын кеңестері адамдар үшін құндылығын жоғалтады, оларды ешкім тыңдамайды. Ислам діні бойынша, ақырзаманның жақындап, қиямет күнінің жақындағанын Шам жеріне (Таяу Шығыс елдері: Сирия, Иордания, Палестина, Түркияның бір бөлігі, Ливан) артады. Қалаларда биік үйлер болған сайын, оған лайық емес адамдар көбірек құрметке ие болса, сөзінің салмағы да, күш-қуаты да көп болса, қиямет күні де соғұрлым жақын болады. Ислам діні бойынша қиямет күнінің жақындағанын құмар ойындар мен карта арқылы көріпкелдіктің жер бетінде адамзат əлемінде кең етек алуы да көрсетеді. Тағдырды сынайтын ойындар ойнап, адам əлемінде уақыт байқамай зымырап өтеді. Ислам діні бойынша Қиямет күнінің жақындап келе жатқанының белгісі адамдардың ысырапшылдығы артады: олар қиямет күнінен кейін Алла Тағаладан алатын игіліктер мен сауаптар үшін емес, сол сауаптар мен игіліктерге ұмтыла бастайды. жердегі əлем оларға уəде береді. Исламда айтылғандай, Қағбаның қирауы, жақындап келе жатқан Қиямет күнінің жəне ақырзаманның басталуының ең қорқынышты белгісі болады.

8) Ауыл тұрғындары қалаларға көше бастайды (яғни урбанизация жаппай орын алады), ал кезінде тамырсыз шөл даланы мекен еткен шопандар ғимараттар салуда жарысады.

Либералды ислам немесе еуропалық мəдениетпен сусындаған ислам. Ресейде жəне ТМД елдерінде «ислам либерализмі» термині «ағартушылық ислам» терминімен сəйкестендіріледі. Либералды мұсылмандар сенімнің рəсімдік құрамдас бөлігін (намаз оқу, хиджаб кию жəне т.б.) моральдық жəне мистикалық жағынан ажыратады жəне біріншісіне аса мəн бермейді. Либералды исламның бастаулары Түркияда Кемал Ататүрік дəуірінде сопылық, діни либерализм, еуропалық пантеизм жəне тіпті материализм негізінде пайда болды деп есептеледі.

Еуро-мұсылмандардың билігінің бірі – еуропалық мəдениет пен исламды жақындастыруды талап ететін мысырлық швейцариялық Тарик Рамадан. Атап айтқанда, ол демократия идеясын қолдайды, еуро-мұсылмандарды өздерінің тұратын елдерінің тілін үйренуге жəне еуропалық қоғамға белсенді араласуға шақырады. Ол ислам мəдениетін тек араб мəдениетімен сəйкестендірмеу керек деп есептейді. Ресейде еуро-исламды ұстанушылар Татарстанның кейбір рухани жəне қоғамдық-саяси қайраткерлері.

Жаңа заман, дәуір 21ғ. БЕЙБІТ Либералды исламды Иран мен Сауд Арабиясы сияқты т.б, елдерді консервативті ислам елдерінің дінбасылары айыптайды. Осылайша Иран Түркияны Исламды бұрмалады деп ашық айыптайды. Исламдағы өзгерістерді ресейлік ислам дінбасылары да құптамайды, дегенмен ислам либерализмі Ресей мұсылмандарының урбанизациялануына байланысты бірте-бірте ислам дінін ұстану нысандарының біріне айналуда. Əдетте, адам өзін Исламның мүшесі деп санау үшін Исламның тіректерін тану жеткілікті; Шахаданы мойындайтын, бірақ намазға немқұрайлы қарайтын немесе оны мүлде орындамайтын адамдар исламнан жəне оның нұсқауларынан толықтай бас тартқан кəпірлерге (сенбейтіндерге, басқаға сенетіндерге) қарсы фасиктер (ықылассыз мұсылмандар, бірақ бəрібір мұсылмандар) деп анықталады. Ислам, басқа діндер сияқты, жалпы мəдени құндылықтарда ериді жəне жай ғана мəдениетке айналады; Бұл əсіресе дінде қостілділік бар Түркия мен басқа түркі елдерінде айқын байқалады. Кеңес ғалымдары исламның бұл түрін социалистік деп анықтады, КСРО исламның бұл түрін өсіруге көп үлес қосты жəне бұл əсер бұрынғы Кеңес Одағының ықпалында болған көптеген ислам елдерінде əлі де байқалады. Араб елдерінде ислам либерализмі мəдени жаһандану түрінде көрінсе, Батыста Ыдырыс Шах («Сопылар жолы» кітабының авторы) сияқты зерттеушілердің еңбектері либерализм мен ағартушылықты Ислам ішінде айқындағанын атап өткен жөн. Данияда либералдық исламның жақтаушысы, депутат Н.Хадер Мұхаммед пайғамбардың карикатуралары бар жанжалға жауап ретінде «Модератор» мұсылмандар қозғалысын құрды. Либералды ислам негізінен Түркия, Тунис, Египет жəне кейбір ТМД елдерінде кең таралған. Жаңа дəуірдің əйгілі уағызшысы – Ошо либералды исламды сопылық деп атады жəне бұл діннің күшті консерватизміне (қатаңдығына) байланысты исламдағы либерализмнің болмай қоймайтындығы туралы айтты. Əзірбайжандағы ислам либерализмі оның исламға дейінгі жергілікті нанымдармен, атап айтқанда Тəңіршілдікпен астасып кетуіне байланысты. Еуропа елдерінде ислам либерализмі үлкен əлеуметтік жағдайға байланысты исламның бір түрі болып табылады, өйткені барлық жерде намаз оқу жəне хиджаб кию мүмкін емес. Сонымен қатар, бірқатар еуропалық азаматтардың исламофобиясы олар тұратын мəдени ортада исламның жаңа формаларын өсіруге алғышарттар жасайды. Саяси тұрғыдан алғанда, исламдық либерализм адатқа, яғни дінді мемлекеттен бөлетін зайырлы құқыққа, сондай-ақ ислам мəдениеті аясындағы философиялық зайырлылыққа жол береді.

Кезіндегі Шопандар көпқабатты үй салуда жарысады. Ақырзаман – соңғы жылдардағы ең танымал тақырыптардың бірі болуы мүмкін. Кішкентай белгілердің ішінде біз үшін үйреншікті жағдайға айналған көптеген нəрселер тізімделеді: сатқынның ақталуы; көпқабатты үйлер салу; мешіт əшекейлері; білімсіздіктің артуы; сенімнің əлсіреуі; мастық, зина жəне зұлымдық (зулма) көбеюі; балалардың жəне кішілердің ата-ананы сыйламауы; ерлер санының азаюы, əйелдердің көбеюі; мұсылмандар арасындағы алауыздықтың күшеюі; жиі əн айту; жартылай жалаңаш жүрген əйелдер; əйелдердің саудамен айналысуы жəне т.б.

Ал жер бетіндегі барлық нəрсенің жойылуының ең үлкен хабаршылары – Имам Мəһдидің хабары, Дəджалдың шығуы; Иса пайғамбардың (ғ.с.) екінші рет қайта тірілуі (Шын Мəсіх); дүниені дүр сілкіндіретін Яжуж жəне Мажуж (Яджуж жəне Маджуж) халықтарының шапқыншылығы; осы уақытқа дейін белгісіз жануар Даббатул арзидің пайда болуы; күннің батыстан шығуы; бүкіл əлемді толтыратын түтіннің пайда болуы; Жаратқан Ие Құранды жерден көтеруі; Хабашиттердің (эфиопиялықтардың) Қағбаны қиратуы, т.б.

Зəулім ғимараттар – қияметтің кішкентай белгісі. Қиямет күнінің жақындауының кішігірім белгілерінің қатарында зəулім үйлердің салынуы да бар. Оның үстіне адамдар зəулім үй салуда жарыса бастайды деп айтылды. Осы мəселеге біраз толығырақ тоқталайық. «Бақташылар үй (ғимарат) салуда жарыса бастағанда». Расында да, бүгінде бұрын қой баққан арабтар зəулім ғимараттар салуда жарысып жатыр. Əлемдегі ең биік ғимарат БАƏ-де орналасқан. Бурдж Халифа – Дубайдағы биіктігі 828 м биіктіктегі зəулім ғимарат: 163 қабат, техникалық қабаттарды есептемегенде – 46 шпильде жəне 2 іргетаста. Ғимараттың пішіні сталагмитке ұқсайды. Ашылу салтанаты 2010 жылдың 4 қаңтарында өтті. Зəулім ғимараттың құрылысы 2004 жылы басталып, аптасына 1-2 қабатқа дейін өсті. Күн сайын құрылысқа 12 000-ға дейін жұмысшы тартылды. Оны құруға шамамен 320 мың м³ бетон жəне 60 мың тоннадан астам болат арматура қажет болды. 160-қабаттың құрылысы аяқталғаннан кейін бетон жұмыстары аяқталды, содан кейін металл конструкциялардан 180 метрлік шпиль құрастырылды. Əзірге Бурдж Халифа – əлемдегі ең биік ғимарат. Дубай мұнарасы өзінің көгалдары, бульварлары мен саябақтары бар «қала ішіндегі қала» ретінде жобаланған. Құрылыстың жалпы құны шамамен 1,5 миллиард долларды құрайды.

Ғимарат ішіндегі ауа тек салқындатылып қана қоймайды, сонымен қатар арнайы мембраналар арқасында хош иістендіріледі. Бұл иіс Бурдж Халифа үшін арнайы жасалған. Хош иісті жəне таза ауа едендегі арнайы торлар арқылы беріледі. Шыны шаңның өтуіне жол бермейді жəне күн сəулесін қайтармайды, бұл ғимаратта оңтайлы температураны сақтауға мүмкіндік береді. Ғимараттың ауданы шамамен 17 футбол алаңына тең. Бурдж Халифаның əйнегі күн сайын жуылады, бірақ бүкіл бетін жууға шамамен үш ай қажет. Зəулім ғимараттың етегінде, ауданы 12 га болатын жасанды көлде Дубай музыкалық субұрқағы бар. Субұрқақ 6600 жарық көзімен жəне 50 түрлі түсті прожекторлармен жарықтандырылады. Субұрқақтың ұзындығы 275 м, ал ағындардың биіктігі 150 метрге жетеді. Субұрқақтың заманауи араб жəне əлемдік музыканың музыкалық сүйемелдеуімен ерекшеленеді. «Бурдж əл-мамлака». Ал, Сауд Арабиясы əлемдегі ең биік мұнараның ашылу мерзімін ресми түрде жариялады. Бурдж əл-Валид немесе оны басқаша айтқанда Бурдж əл-мамлака (Патшалық мұнарасы) 2017 жылдың ортасында Жиддада ашылады. Ең шыңға көтерілгенде, сіз Египетті көре аласыз.

Мұнараға жобаның бастамашысы болған Сауд Арабиясының ханзадасы Əл-Валид бен Талал бен Абдулазиз əл-Саудтың есімі берілген. Жергілікті ақпарат құралдарының хабарлауынша, зəулім ғимараттың биіктігі 1000 метр, ауданы 5,3 миллион шаршы метр болады. Алып инеге ұқсайтын зəулім ғимарат Адриан Смит пен Гордон Гиллдің жобасы бойынша салынған, оларды зəулім ғимараттың ұсталары деп те атайды. Еске салайық, Адриан Смит пен Гордон Гилл Дубайдағы қазіргі уақытта əлемдегі ең биік мұнара болып саналатын Бурдж Халифа зəулім ғимаратының жобасына қатысқан болатын. Бурдж əл-Мамлак жобасының сметалық құны 20 миллиард АҚШ долларын құрайды. «Абрадж əл-Байт». Арабтар барлық рекордтарды жаңартып жатыр; Жер планетасындағы ең үлкенінің бəрі қазір араб елдерінде салынған немесе салынып жатыр. Сауд Арабиясында қасиетті Мекке қаласында тағы бір рекордтық құрылым – əлемдегі ең үлкен сағат пайда болды. Олар əлемдегі ең биік қонақүй – Абрадж əл-Байттың үстінде мақтанады. Шығыстағы мұсылман елдері үшін уақытты есептеудің бастапқы нүктесі қасиетті Мекке қаласындағы уақыт болып табылады. Жақында əлемдегі ең үлкен сағаттың құрметті атағы Лондондағы Биг Бенге сенімді түрде берілді. Уақыт бір орнында тұрмайды, Ұлыбританияның көрікті жерлерінің бірі Шығыстың техникалық кереметтерінің біріне жол берді. 11 тамызда мұсылмандар үшін қасиетті Рамазан айының бірінші күні Эр-Рияд қаласында (Сауд Арабиясы) əлемдегі ең үлкен сағат – Мекке сағаты іске қосылды. Бірегей механизм 425 метр биіктіктегі зəулім ғимаратта орналасқан, ал сағаттың өлшемдері 40 метр биіктікте шынымен əсерлі, ал циферблаттың өлшемі 45-тен 43 метрге дейін. Мекке сағатының механизмінің салмағы 36 мың тонна болса, минут тілі 22 метр, сағат тілі 17 метр. Механизмнің əрбір бөлігі кез келген уақытта, егер зақымдалған болса, оны алып тастауға жəне ауыстыруға болатындай етіп жасалған. Мекке сағатының циферблаты бірегей кристалды мозаиканың 90 миллион данасынан тұрады. Механизмді əзірлеуді швейцариялық инженерлер жүргізді. Бірегей жобаны жүзеге асыру үшін оларға екі жыл қажет болды. Түнгі жарықтандырудың арқасында əлемдегі ең үлкен сағатты 10 миллион адам 17 шақырым қашықтықтан немесе күндіз 12 шақырымнан көре алады. Бұл рекордтық сағаттардың циферблаттарының төменгі жиегі жер деңгейінен 380 метр биіктікте орналасқан. Бұл Биг Бендегі сағаттың төменгі деңгейінен алты есе жоғары. Заманауи Меккеде жаңа Гринвичтің амбициялары бар – ең болмағанда бүкіл əлемдегі мұсылмандар үшін басты меридиан. Бұл сағат жарық диодтармен жабдықталған, намаз кезінде күніне бес рет арнайы жасыл шам жанып тұрады. Жалпы, барлығы діндар мұсылмандар үшін. Араб сəн-салтанатының тағы бір қызықты эпизоды. Жақында Біріккен Араб Əмірліктерінің ең ірі қаласының полиция бөлімі өз автопаркін қозғалтқышының қуаты 700 ат күші бар Lamborghini Aventadors көлігімен жабдықтады. Бұл елде бір мұңайтатыны сəн-салтанат пен аштық қатар өмір сүреді. Бұл араб елдерінде жүзеге асырылып жатқан рекордтық жетістіктер мен аса қымбат жобалардың кейбірі ғана. Бірақ біреу: «Бұл не болды?» деуі мүмкін. Кейбіреулер алтын дəретханаларды пайдаланса, басқалары аштықтан өлсе немесе қоршауда өмір сүріп, Израиль əскерлерінің оларды үйлерінен қуып шығуын күткен мұсылман əлеміндегі контраст тым күшті. Ех, не істейсің, ақырзаманға таяп қалған заманның ерекшелігі осы. Алдымызда не күтіп тұрғанын бір Алла ғана біледі. Бірақ бұл барлық мұсылмандарға оңайырақ… олардың шынайы иманы жəне Раббының: «Мен адамдар мен жындарды өзіме құлшылық етулері үшін ғана жараттым» (Құран Кəрім, «Зарият» сүресі, 56-аят) дегеніне шынайы иман келтіреді. Ал ғибадаттың қалай жасалатынын бізге рухани тəлімгерлеріміз ғұламалар үйретеді. Олардың соңынан еру ғана қалды.