Серік Асылбекұлы
Рәбиғаның махаббаты
Қамқа /Жамалға бұрылып/. Жәке!..
Жамал / орнынан тұрып жатып/. Иә, қарағым…
Қамқа. Жамал апай, сіз әнеукүні тергеушіге берген куәлігіңізді растайсыз ба, әлде… Тек шыныңызды айтыңыз.
Жамал. Ойбай, о не дегенің? Шыным сол, қарағым. Жалғыз бала асырап отырып, Құдайға өйтіп күпір болар жайым жоқ. /Ауырсына қабағын шытып, қолымен белін ұстайды./ Ойбай, белім!.. Көктігілгір, міне бір құяңы құрғырдың таңертеңнен бері мазамды алып жүргені…
Қамқа. Жарайт. Сонымен сіз есікті ашып қалдыңыз… Қасымханова жолдас Рәбиғаға не деп ұрысып жатыр екен?
Жамал /аң-таң қалып/. Жолдасың кім, қарағым?
Қалаубай. Розаны айтат…
Жамал /Розаға жақтырмай бір қарап алып/. Е, мынау ма? Иә, бұл жолдас, марқұм сөзіміз ауыр болмасын, әлгі бейшара балаға бірдеңе-бірдеңе деп шәңкілдеп жатыр екен. Қараңғы адамбыз. Оның үстіне құлақ та мүкістеу. Толық ұға алмадым. Әйтеуір, «текшертеміз, бұлай қалдырмаймыз» деп шапылдап жатты. Мен бірдеңе деп ар түсіп ем, өзімді айдап шықты «кләсінен».
Қамқа. Дұрыс-дұрыс. Сонда байқамадыңыз ба, нені тексертпек екен?
Жамал. Ит біле ме, бұлардың нені «текшертетінін». Әйтеуір со сөзі құлағымда қалып қойыпты.
Қамқа. Жарайт, рақмет, апай. Отыра беріңіз. /Енді Розаға бұрылып./ Бұған не дейсіз?
Роза. /қобалжып/. Рас, айтсам, айтқан шығармын. Бірақ мен оның тәртібін тексертем дегенмін. /Даусы бірте-бірте сенімді шыға бастайды./ Енді қайтем? Тым болмаса қатар-құрбысы емес, өзінің бақандай мұғаліміне «күйдім-сүйдім» деп хат жазу деген не сұмдық?! Ұялмай ма кішкене былай бір?..
Қамқа. Оның несі ұят, жақсы көрсе, жақсы көрген шығар. Жас бала… Сен де жас болып көрмеп пе едің? Жоқ, әлде осылайша аспаннан салбырап түсе қалдың ба?
Роза /шытынап/. Мен «күйдім-сүйдім» деп мұғаліміме хат жазғам жоқ. /Қолын сілтеп./ Осы сен қойшы, айналайын. Білем ғой сенің ойыңды – әйтеуір есебін тауып мені мұқату!..
Қалаубай. Роза, ұрысты қойсаңшы. Отыр енді.
Роза /енді Қалаубайға қадалып/. Немене отыр, отыр дейсің дікеңдеп. Мен емес, ана Қамқа емес пе бәлені бастап отырған. Бірінші соған қой демейсің бе әділ бастық болсаң. Жуас түйе жүндеуге жақсы деп, қит етсе, маған дікеңдейді бәрі.
Қамқа /ызалана мырс етіп/. Жуасымыз, қой аузынан шөп алмайтынымыз сен екен ғой сонда…
Қалаубай. Роза , жарайт, отыршы енді. Мүмкін Жанұзақованың қазасына ешкім де кінәлі емес, мына мен кінәлі шығармын. /Басын шайқап/ Бәрі шетінен судан – таза ,сүттен – ақ.
Роза /отырып жатып/. Сен болсаң қайтушы еді?! Білдей завучсың, оқу-тәрбие жұмысы саған да ортақ. Бізден жаның артық па сонша? Еркек дейді-ау бұларды да…
Кенет…педсовет жүріп жатқан мұғалімдер бөлмесінің есігі сарт ашылып, ішке Уәтай кіріп келеді. Шашын ұстарамен тап-тақыр етіп алынып тасталған ол ішіп алған – едәуір қызу. Мұғалімдердің бәрі таң-тамаша қалған қалыппен бір кездегі шәкірттеріне, ал қазір мына жиылыстың күтпеген, шақырылмаған қонағына қарап қалады.
Уәтай /мысқылды үнмен/. Саламатсыздар ма, қадірлі ұстаздар!..
Мұғалімдер тым-тырыс. Уәтай кесірлене алшаңдай басып, оларға жақындайды.
Неменеге кісі көрмегендей аңтарыла қалдыңыздар?! Мына, мен Уәтай, Сіздер Рәбиғаның жаназасын екінші рет шығарғалы жатыр дегенді естіп, әдейі келіп тұрмын!.. /Осы кезде оның көзі өңі құп-қу боп кеткен Мадридке түсе кетеді. / Ә, сен де осында екенсің ғой? Қәне, иманыңды үйіре бер, мен сенің тап қазір қаныңды ішем!
Уәтай Мадридке қарай тұра ұмтылады. Мұғалімдер аяқ астынан абыр-сабыр болады да қалады. Әсіресе әйелдерде үрей жоқ: у-шу. Тракторшы жігіт қарулы қолдарымен Мадридті жағадан ала кетеді.
Уәтай. Шық далаға!.. Тап осы қазір қаныңды ішпесем, Уәтай атым құрысын!..
1-мұғалима /жан-жағына алақтап/. Құдай-ау, мына дүние не боп барады?! Уәтайжан, қойшы, қалқам! Бір ашуыңды берші! Мені танып тұрсың ба? Мен баяғы өзіңнің класс жетекші апайыңмын ғой.
2-мұғалима. Қайда әлгі ер-азаматтар?» Ұстаңдаршы ана баланы! Тапа-тал түсте бұ не қылған көргенсіздік!.. Енді бізге жетпегені осы еді!..
Осы кезде дар-р етіп Мадридтің жағасы жыртылып кетеді. Уәтай оны жұдырығымен бір-екі соғып өтеді. Ернінен қан жылымшылаған Мадрид бүгіліп қалады. Қалаубай мен Ұлықпан тракторшы жігіттің екі қолынан екі жақтан ұстай алады.
Жамал /Уәтайға/ . Қасқа, бала-ау, қойсаңшы енді, айдың-күнің аманында сотталып кеткелі жүрмісің?!
Уәтай /алқынып/ Қорықпа, шеше! Мені енді ешкім соттай алмайды. Ертең әскерге әкеткелі жатыр. Қазір әскерге адам жетпей жатқанын білемісіз? Ендеше мені ешкім де соттай алмайды.
Ұлықпан. Уәтай, сабаңа түс.
Уәтай. Жоқ менің мынаумен /иегімен Мадридті нұсқап./ есеп айырысып кетуім керек! Сендердің бәрің Рәбиғаның жоқтаушысы жоқ деп жүрсіңдер ғой, ә?! Білем мен, бәрін де білем!..
Қалаубай. Жетер енді! Әй, шырағым, сен мына бізді сыйламасаң да, үкіметтің кеңсесін сыйласаңшы. Бір кезде сен де оқып едің ғой осы мектепте.
Уәтай /мысқылдап/ . Иә-иә, оқығам, оқығам!.. Бірақ сіздер мені осы теріс оқытқансыздар ма деп қорқам, әйтпесе мен бүйтем бе, әйтпесе ана Рәбиғам айдың-күннің аманында у ішіп өле ме?! Сіздер білесіздер ме өзі оны кім өлтіргенін?!..
Уәтай көзімен ішіп-жеп, сам-соз боп әр жерде сексиіп-сексиіп тұрып қалған мұғалімдерді жағалай бір сүзіп шығады.
Оны өлтірген мына тұрған сіздердің теріс тәрбиелеріңіз бен Есенбайдың мансапқор ұлы Мадрид!
Мадрид / даусы дірілдеп, ерніндегі жылымшы қанды сүртіп жатып/. Сен бала тіліңді тарта сөйле!
Уәтай /Мадридке кектене қадалып/. О, бейшара!.. Ал бірақ бар ғой, мен сені бір оңдырмаймын!..
Қалаубай /Уәтайға/. Шырағым , сен осы мұнда неменеге келдің? Соны айтшы!..
Уәтай /мысқылдап/ А-а, мен бе? Айтайын-айтайын!.. Білгіңіз келсе, мен мына шындықты айту үшін, мына Сіздердің көздеріңізді ашу үшін келдім!..
/Уәтай бұлқынып/ . Қәне, онда мына менің қолымды босатыңдар.
Ұлықпан мен Қалаубай оның қолын босатып жібереді.
Уәтай /мырс етіп, көпшілікке қарап басын шайқап/. Мен бір нәрсеге таң қалам, мен секілді шала сауатты тракторшы емес, бәріңіз де жоғары білімді , мәдениетті кісісіздер. Бірақ тергеушілерің бар, инспекторларың бар – күлліңіз жиналып бір Рәбиғаны кім өлтіргенін таппай-ақ қойдыңыздар! Жо-жоқ, сіздер бәрін білесіздер! Тек Рәбиғаның ана қой соңында жүрген момын әке-шешесінің қолынан ештеңе келмейтінін біліп, барлық істі осылайша із-түзсіз тып-типыл етіп, жапқалы жатырсыздар. Қадірлі ұстаздар-ау, ұят қайда, ұят!?..
Қалаубай. Әй, шырағым!.. Сен айналайын бәріміздің жер-жебірімізге жетіп біттің ғой. Білетін болсаң, кінәліміз қайсы, күнәһарымыз қайсы, нақтылап айтсаңшы, өтіміз жарылып кетсе де. О несі-ей, тіпті! Және өзі тойып алыпты.
Уәтай. Ішкенім рас, бірақ мен ақылымды ішкем жоқ. Айт-айт дейсіз, айттым ғой жаңа: оны өлтірген – мына Мадрид! Басынан баяндайын. Мен мұны бала күнінен білем. Мектепте ол бізден екі-үш класс бұрын оқыды. Рас, біздей емес, тырысып, жақсы оқыды. Тырысып жүріп, оныншыны бітіре сала , институтқа түсті. Былтырдан бері мектепте мұғалім болып жүр.
Мадрид. Оны бұндағылар сенсіз де жақсы біледі.
Қалаубай. Мадрид, Мадрид… шырағым, сөзді бөлмесеңші. Саған да кейін кезек келеді.
Уәтай. Иә, жаңағы айтқандарымды бұ кісілердің менсіз де жақсы білуі мүмкін. Бірақ сенің бұл кісілер білмейтін жақтарың бар. Мен соны айтқалы тұрмын.
Пауза.
Иә, мұғалім деген – жақсы атақ. Бірақ мен мұғалім болған екен деп Мадридті өтірік мақтай алмаймын – ол мектепте оқып жүргенде-ақ атаққұмар еді, титтей бір артықшылығын құр жібермей, жұрттың көзіне түсуді ойлайтын. Әлі – сонысы, түк өзгерген жоқ.
Мадрид. Сен өйтіп кісінің жеке басына тиіспе.
Уәтай. / Мадридке мүлде көңіл бөлмей/. Бұл жігіт қазір совхоздың көркемөнерпаздар үйірмесін басқарып жүр. Жұрттың көпшілігі оны «ұйымдастырғыш, іскер» деп мақтайды. Мысалы, сондайлардың бірі – менің әкем Сартай. Ол маған Мадридті өмірбойы үлгі қылумен келеді. Рас, өткенде, көркемөнерпаздардың аудандық байқауында, біздің совхоз бірінші орын алды. Совхозымыздың директоры, «Жарайсың, совхоздың абыройын бір көтердің» деп, Мадридті арқасынан қақты. Айта кету керек,Мадрид секілді біздің совхоздың директоры да бірінші деген сөзді өте тәуір көретін адам. Құдай біледі, сол күн – Мадридтің өмірінің ең бір бақытты сәті болар.
Қысқасы, Есенбаев – мансап үшін жаратылған адам. Күні ертең оның мына біздерді басқаратын әкімшіліктердің бірінен жылы орын табатынына еш шүбәланбаймын. Өздеріңіз-ақ айтыңыздаршы, егер ол Рәбиғаның хатын ешкімге көрсетпей, қоя салғанда ештеңе де болмайтын еді ғой. Ендеше мен күлтелектетпей, ашығын айтайын, Рәбиғаны өлтірген – сен!… Егер мен заң қызметкері болсам, мұны сонысы үшін түрмеде шірітер едім. Әттең, ондай билік менде жоқ.
Мадрид. Жолдастар, оның айтып отырғанының бәрі – жала!
Қалаубай. Мадрид, сен енді отыра тұршы, айналайын. Айттым ғой жаңа, бәріңе де сөз береміз деп.
Мадрид. Жоқ, маған тап қазір сөз беруіңізді сұраймын!
Қалаубай. /жұртқа бір қарап алып/. Жарайт-жарайт, сөйле, тек қысқа болсын.
Мадрид. Жолдастар, мен бұл арада бір нәрсені айта кетуім керек. Жаңағы Уәтайдың маған жала жауып тұрғаны тегін емес, оның Рәбиғада көңілі болған…
Уәтай. Рас, жасырмаймын, болған.
Мадрид. Ал Рәбиға мені жақсы көрді, сондықтан оның маған бұрыннан қаны қас. Рәбиғаны менен қызғанады. Иә, мен хатты мектептегі қыздар советінің төрағасы – Розаға бердім. Мен педагогпын, ұстазбын! Ондай бейморальдық әрекеттерге бара алмаймын. Ал хатты бергенім – мәселе одан әрі ушықпасын дедім.
Уәтай /мысқылдап/. Өйтіп, жалтармай-ақ қой, сен Рәбиғаның өзіңді сүйетінін біреу-міреу біліп қалып, содан өз атыңа, дәлірек айтқанда, болашақ мансабыңа бір кір жұғып қала ма деп қорықтың ғой. Неге ең болмаса, бір рет шыныңды айтпайсың?
