Нарша Булгакбаев
Бақытты болуды үйреніңіз! Сенімділік құпиялары
«Белсенді іс-əрекетіне ешнəрсенің тəуелді еместігіне, қиындықтар өздігінен болатынына жəне олардың пайда болуына ешқандай əсер ете алмайтынына дағдыланса, тірі адам дəрменсіз болады.»
Үйренген дəрменсіздік, сондай-ақ жүре пайда болған дəрменсіздік, адамның өз іс-əрекеті мен оның нəтижелері арасындағы байланысты сезінбейтін психикалық жағдайын сипаттайтын психологиядағы ескірген ұғым. Бұл құбылысты американдық психологтар Мартин Селигман жəне Стивен Майер 1967 жылы иттердің мінез-құлқын зерттеу нəтижесінде тұжырымдаған.
Мартин Селигманның алғашқы эксперименттері кеңінен танымал болды жəне беделді психологиялық журналдарда жарияланды. 1976 жылы Селигман үйренген дəрменсіздік теориясы үшін Американдық психологиялық қауымдастықтың сыйлығын алды. Стивен Майер Селигманмен жұмыс істегеннен кейін нейрофизиолог болып, ми құрылымдарын зерттеді. 2000 жылдары ол 1960 жылдары болмаған аспаптық зерттеу əдістерін қолданып, өзінің жəне Селигманның 1960 жылдардағы тəжірибелерін қайталайтын бірқатар эксперименттер жүргізді. Ол əртүрлі ми құрылымдарының қызметін талдап, жануарлардың дəрменсіздікті емес, бақылауды үйренетінін немесе үйренбегенін анықтады. Бұдан ол дəрменсіздік емес, бақылау, оның қарама-қарсылығы деген қорытындыға келді. Дəрменсіздік – бұл бастапқы күй жəне ол бақылау мүмкіндігі туралы идеяны ассимиляциялау арқылы жеке тұлғаның дамуымен біртіндеп еңсеріледі. Майер Селигманмен кездесті, ол өзінің бұрынғы əріптесінің тұжырымдарымен келіседі жəне 2000-шы жылдардағы эксперименттерді тұжырымдаманы «өз басына» айналдыру деп сипаттады, ал заманауи психология үйренген дəрменсіздік тұжырымдамасын қате деп қабылдамады. Пассивтілік – бұл дорсальды рафе ядросындағы серотонин белсенділігіне байланысты жануарлар үшін негізгі, табиғи жағдай жəне оны медиальды префронтальды қыртыстағы белсенділікпен жеңуге болады. Қазіргі концепцияларға сəйкес түрлердің эволюциясы кезінде де, даралардың жеке дамуы кезінде де сыртқы жағдайларды бақылауға арналған мінез-құлық жəне когнитивті дағдылар қалыптасады. Сонымен қатар, эволюция барысында басқару функциялары салыстырмалы түрде жақында пайда болды. Адам миында жағымсыз əсерлерді жеңу церебральды жарты шарлардың префронтальды аймақтарында жүзеге асырылады. Олар жеке адамның реакцияларын реттеудің жаңа деңгейін қамтамасыз ететін қондырмалық жүйке құрылымдарының қалыптасуын қамтамасыз етеді. Дəрменсіздікті, бақылауды жəне олардың адам психикасына əсерін зерттеуді 1976 жылы психологтар Эллен Джейн Лангер жалғастырды жəне қарттар үйінде қазір əйгілі зерттеу жүргізген Джудит Роден. Зерттеуді жүргізу үшін Лангер мен Родин кездейсоқ түрде экспериментке қатысушылар болған егде жастағы еріктілердің екі тобын таңдады. Сонымен, бірінші эксперименттік топқа 8 ер адам жəне 39 əйел адам, екінші бақылау тобына 9 ер адам жəне 35 əйел адам, барлығы 91 адам кірді. Экспериментаторлар мекеме əкімшілігімен тəжірибе шартының екі түрі бойынша келісті. Оларды қысқаша сипаттауға болады: еріктілердің бірінші тобына өздеріне жəне өмір салтына жауапкершілік артты, екінші топ еріктілерге үйде пациенттердің назары мен қамқорлығымен қоршалған қалыпты өмір салтын жүргізуге мүмкіндік берілді. Екінші топқа бірінші жиналыста типтік нұсқаулар берілді: Біз сіздің бөлмелеріңіздің мүмкіндігінше ыңғайлы болғанын қалаймыз жəне бұл үшін бəрін жасауға тырысамыз. Біз сіздің осы жерде өзіңізді бақытты сезінуіңізді қалаймыз жəне сіз біздің қарттар үйімізбен мақтана алатыныңызға жəне осында бақытты болуыңызға жауаптымыз… Біз сізге көмектесу үшін қолдан келгеннің бəрін жасаймыз… Сіздердің барлығыңызға Арден Хаустың сыйлығы (қызметкер барлығын айналып өтіп, əр науқасқа бір өсімдік берді) енді бұл сіздің өсімдіктеріңіз, олар сіздің бөлмеңізде тұрады, медбикелер суарып, оларға қамқорлық жасайды, сізге ештеңе істеудің қажеті болмайды.
– Родин Дж., Лангер Э.
Институционализацияланған (белгіленген ережелермен, нормалармен қарым-қатынастар жасау) қарттармен бақылаудың тиісті араласуының ұзақ мерзімді əсері. Бірінші топқа мынаны айтты: Бөлмеңіздің қандай болатынын өзіңіз шешуіңіз керек, сонда барлығын сол қалпында қалдырғыңыз келе ме, əлде біздің қызметкерлер жиһазды қайта реттеуге көмектескенін қалайсыз ба… Сіз бізге өз тілектеріңізді айтыңыз, нақты нені өзгерткіңіз келетінін айтыңыз. сіздің өміріңізде. Сонымен қатар, кездесуімізді пайдаланып, əрқайсыңызға Арден Хаус сыйлығын тарту еткім келеді. Егер сіз өсімдікке ие болғыңыз келетінін шешсеңіз, осы қораптан өзіңізге ұнайтынын таңдай аласыз. Бұл өсімдіктер сіздікі, сіз оларға күтім жасауыңыз керек жəне өз қалауыңыз бойынша оларға күтім жасауыңыз керек. Келесі аптада фильмді екі кеште, сейсенбі жəне жұма күндері көрсетеміз. Сіз кинотеатрға қай күні баратыныңызды жəне фильмді мүлдем көргіңіз келе ме, жоқ па, соны шешуіңіз керек. – Родин Дж., Лангер Э.
Институционализацияланған қарттармен бақылаудың тиісті араласуының ұзақ мерзімді əсері. Осылайша, бірінші эксперименттік топқа əртүрлі өмірлік мəселелер бойынша таңдау жасауға жəне жағдайды бақылауға мүмкіндік берілді. Екінші бақылау тобына да дəл солай айтылды, бірақ жолдаудан олардың өміріне əсер ететін шешімдердің көпшілігін олар емес, басшылық қабылдайтыны белгілі болды. Эксперимент 3 аптаға созылды, оның барысында қарттар үйінің əкімшілігі мен қызметкерлері айтылған саясатты қатаң сақтады. Үш аптадан кейін пациенттер арасында өз өміріне қанағаттанушылықты өлшейтін сауалнамалар жүргізілді, сонымен қатар, медициналық қызметкерлер пациенттердің белсенділігі, көпшілдігі, жалпы тонусы, тамақтануы мен əдеттері бойынша сауалнамалар алды. Сондай-ақ əр топтан қанша субъектінің фильмді көруге шешім қабылдағаны жəне олардың қаншасы қарапайым конкурсқа қатысуға шешім қабылдағаны өлшенді (үлкен банкадағы кəмпиттердің санын есептеңіз). Екі топ арасындағы айырмашылықтар эксперименталды маңызды болып шықты. Осылайша, екінші топтағы −0,12 орташа бақытсыздық деңгейі бірінші топтағы орташа +0,28 баллмен (пациенттердің жеке есептері бойынша) қарама-қайшы болды.
Науқастардың жағдайының өзгеруі, медбикелер бағалаған эксперименталды топта +3,97 (жақсару) бақылау тобында -2,39 (нашарлау) көрсетті. Сондай-ақ басқа емделушілермен қарым-қатынас жасау, персоналмен сөйлесу жəне персоналды пассивті бақылауға жұмсалған уақыттың айтарлықтай айырмашылығы болды (соңғы критерий эксперименталды топта −2,14 жəне бақылау тобындағы +4,64 көрсетті). Тұрғындардың нақты мінез-құлқының рейтингі де бақылаудың оң əсері мен өз өміріне əсер ету мүмкіндігі туралы болжамды қолдады. Эксперименттік топтағы көбірек қатысушылар фильмді көріп, болжау ойынына қатысты (10 қарсы 1). Зерттеушілердің қорытындысы қартаюдың кейбір жағымсыз əсерлері (есте сақтау қабілетінің жоғалуы, тонустың төмендеуі) адамның өз өмірін бақылауды жоғалтуымен байланысты болуы мүмкін, бұл олардың шешімдер қабылдау құқығы мен сезімін қалпына келтіру арқылы алдын алуға болатынын білдіреді. Зерттеуден кейін алты айдан кейін Лангер мен Родин тағы бір өлшеу жүргізіп, эксперименттік əсердің жалғасып жатқанын білу үшін Арден Хаусқа оралды. Медбикелердің рейтингтері жауапкершілікті жоғарылататын топтағы субъектілер бақылау тобы үшін 262,00-ге қарсы 352,33 жалпы орташа баллмен жақсы нəтиже көрсетуді жалғастырғанын көрсетті. Сондай-ақ эксперименталды топтағы денсаулықтың сəл жақсаруы жəне бақылау тобындағы нашарлау болды. Ақырында, бірінші зерттеуден кейінгі уақыт аралығында бақылау тобына қатысушылардың 30% қайтыс болды, ал эксперименталды топ қатысушыларының 15% қайтыс болды. Алынған нəтижелерге сүйене отырып, əкімшілік пациенттердің өз өмірін бақылауға деген ұмтылысын одан əрі ынталандыру туралы шешім қабылдады. Басқа психологтардың егде жастағы адамдар туралы кейінгі зерттеулері де егде жастағы емделушілер таңдауға қабілетсіздігінің ауыр жағдайында өзін-өзі деструктивті мінез-құлық танытуы мүмкін екендігін көрсетті (тамақ пен дəрі-дəрмектен бас тарту), өйткені бұл олар үшін таңдай алатын жалғыз нəрсе. Басқа эксперименттер бақылаудың (жəне оның болмауының) адамның психикалық жай-күйінің басқа аспектілеріне əсерін анықтады. Мысалы, тіпті толып жатқан лифт субъективті түрде еркін болып қабылданады жəне басқару пультіне жақынырақ тұрған жолаушылар арасында аз алаңдаушылық тудырады. Басқа зерттеуде субъектілердің екі тобы қатты шу кезінде мəселелерді шешуге мəжбүр болды. Олардың бірі шуға ешқандай əсер ете алмаса, екіншісіне дыбысты кез келген уақытта өшіруге болатынын айтты, бірақ əлі де шыдай алатын болса, өшірмеулерін сұрады. Екінші топ тапсырмаларды əлдеқайда сəтті орындады.
СЕБЕП-САЛДАРЛЫҚ АТРИБУЦИЯ
Себеп-салдарлық атрибуция – тұлға аралық қабылдау құбылысы, ол басқа адамның іс-əрекетінің себептерін түсіндіруден, жатқызудан тұрады. Концепция батыстық əлеуметтік психологияда қалыптасты жəне Дж. Келли, Ф. Хайдер, Ли Росс əзірлеген атрибуция теориясында ең жалпы көрінісін алды. Себеп-салдарлық атрибуцияны зерттеушілер «қарапайым адам», «көшедегі адам» өзі қабылдайтын оқиғалардың, соның ішінде өзінің мінез-құлқының себеп-салдарлық байланыстарын өзі түсіндіретін механизмдер мен факторларды анықтауға тырысты. Атрибуцияның (басқа адамның мінез-құлқының себептерін түсіндіру механизмін білдіретін психологиялық термин) өлшемі мен дəрежесі екі көрсеткішке байланысты: əрекеттің рөлдік күтулерге сəйкестігі – сəйкестік неғұрлым көп болса, соғұрлым ақпарат тапшылығы аз болады, сондықтан атрибуция дəрежесі аз болады; əрекеттердің мəдени нормаларға сəйкестігі. Д. Келли атрибуцияның үш түрін анықтады: жеке атрибуция (себеп əрекетті орындаушы адамға жатқызылады); объектінің атрибуты (себеп əрекет бағытталған объектіге жатқызылады); жағдаяттық атрибуция (себеп мəн-жай, жағдайларға жатқызылады). Зерттеу барысында оқиғаға қатысушы жанама атрибуцияны, ал бақылаушы жеке атрибуцияны жиі қолданатыны анықталды.
Атрибуция – елеулі белгілер, ажырағысыз қасиет, мінез-құлқының себептері. Себеп-салдарлық атрибуция механизмдері келесі принциптерге негізделген: қоғамда бір-бірін тану, адамдар сыртқы бақылау нəтижесінде алынған ақпаратпен шектелмейді: олар əрекеттің себептерін анықтауға жəне жеке қасиеттер туралы қорытынды жасауға ұмтылады; Сыртқы бақылаудан алынған ақпарат жиі жеткіліксіз болғандықтан, бақылаушылар əрекеттің ықтимал себептерін анықтайды жəне оларды бақыланатын қатысушыға жатқызады; себептерді түсіндіру бақылаушының мінез-құлқына айтарлықтай əсер етеді. Адамдардың өз мінез-құлқын жəне басқалардың іс-əрекеттерін түсіндірудегі жүйелік айырмашылықтар; субъективті факторлардың (ақпараттық жəне мотивациялық) əсерінен ауыстыру процесінің логикалық нормалардан ауытқуы; адамның белсенділігіне жəне оның мотивациясына əсер ететін ынталандырушы əсер, мұндай əрекеттің қанағаттанарлықсыз нəтижелерін сыртқы факторлардың əсерімен, ал қанағаттанарлық нəтижелерді ішкі факторлардың əсерімен түсіндіру.
Теорияның ең көп тараған заңдылықтарының бірі – өз маңыздылығын асыра бағалау жəне белгілі бір факторлардың (мысалы, сəттілік, сыртқы немесе, қабілеттер, ішкі) жағдайды қалыптастырудағы рөлін асыра көрсету болып табылады. Себеп-салдарлық атрибуция механизмдеріне сəйкес адам қызметінің тиімділігіне, оның мотивациясына, эмоциялары мен мақсаттарына əсер ету үшін алынған нəтижелерді іс жүзінде қолдану əдістері анықталады. Атрибуцияны зерттеу топ мүшелерінің өз əрекеттері үшін жеке жауапкершілікті тағайындайтын немесе қабылдайтын сəтін анықтауға көмектеседі. Нəтижелер белгілі бір қатысушы топтың жалпы корпоративтік қызметіне нақты үлесін барабар бағалау үшін пайдаланылады.
Себеп-салдарлық атрибуция теориясы алғашында əлеуметтік психология шеңберінде ғана зерттелді. Қазір ол жалпы, педагогикалық, дамытушылық, сонымен қатар спорт психологиясында қолданылады. Зерттеудің негізгі бағыттары – өзін-өзі қабылдау, тұлғааралық қабылдау жəне басқа да əлеуметтік объектілердің үлкен көлемін қабылдау.
ИНТРОВЕРСИЯ – ЭКСТРАВЕРСИЯ
Психологияда кең тараған тұлғалық қасиеттерді категориялау критерийі немесе олардың өлшем көрсеткіші. Ең танымалдары – интроверсияның екі түрлі тұжырымдамасы – экстраверсия, Карл Юнг жəне Ганс Эйзенк. КСРО жəне ГДР психиатриясында К. Леонхардтың интерпретациясы да белгілі болды. Интроверсия жəне экстраверсия терминдерін алғаш рет Юнг енгізді, бірақ олардың түсінігі мен психологияда қолданылуы бастапқы мағынасынан ерекшеленеді. Тұлғааралық мінез-құлыққа назар аудара отырып, Юнг интроверсияны «өмірдің субъективті психикалық мазмұнға бағдарлануымен сипатталатын мінез-құлық түрі» ретінде анықтады (ішкі психикалық белсенділікке назар аудару); жəне экстраверсия «сыртқы объектілерге қызығушылықтардың шоғырлануымен сипатталатын мінез-құлық түрі» (сыртқы əлем) ретінде. Экстраверсия достық, əңгімешіл, жігерлі мінез-құлық арқылы көрінеді, ал интроверсия көбірек тұйық жəне жалғыз мінез-құлықпен көрінеді. Шындығында, барлық жан-жақты психологиялық типологиялар мен көптеген психологиялық тесттер бұл сипаттарды əртүрлі формада қамтиды. Мысал ретінде «Үлкен бестік» моделі, Юнгтың аналитикалық психологиясы, Ганс Эйзенктің үш факторлы тұлға теориясы, Рэймонд Кэтеллдің 16 тұлғалық факторы, Миннесотадағы көп өлшемді тұлғалық инвентаризация жəне Майерс-Бриггс типологиясы жатады. Карл Юнг экстраверттер мен интроверттерді ажырататын негізгі критерийді «қозғалысының бағыты» деп санады. Юнг бойынша, экстраверсия адамның бағытының (өмірлік энергиясының) сыртқы əлемге бағытталуынан көрінеді, экстраверт өмірдің əлеуметтік жəне практикалық аспектілерін, нақты сыртқы объектілермен, ал интроверттің қиял мен рефлексия əлемін ұнататындығынан көрінеді. Экстраверт өзінің энергиясын ысырап етуге, оны қоршаған объектілерге жылжытуға бағытталған, ал интроверт энергияны жинақтауға, ішкі əлемге жылжытуға бағытталған. Интроверсия – ұжымдық бейсананың архетиптік көріністерінің бірі. Динамикалық психологияның басқа екі көрнекті өкілі Зигмунд Фрейд пен Альфред Адлердің концепцияларындағы айырмашылықтарды талдай отырып, Юнг бұл авторлардың мəні бойынша ұқсас концепциялары ерекшеленеді деп есептеді. Егер біріншісі, Юнгтың пікірінше, экстраверт болса, ол объектіге деген тартымдылық мақсаттарына қызмет етуіне бағындыратыны соншалық, эго тек жетегінің функциясынан басқа ештеңе болып көрінбейді, онда екіншісі, интроверт, керісінше, ұжымдық жетектерден жеке билікті қамтамасыз ету үшін барлығы субъектінің артықшылығын бекітуге бағытталған деп есептеді. Ханс Эйзенк өзінің диспозициялық моделін жасау кезінде Юнгтан «экстраверсия» терминін алады. Тұлға өлшемдері рефлексияға, тəжірибеге жəне сезімдерге бағытталған емес, əлеуметтік қарым-қатынастарға бағытталған дəрежеде дəйекті түрде өзгеретінін анықтады. Эйзенктің пікірінше, типтік экстраверт, көпшіл, оптимистік, импульсивті, таныстардың кең шеңберіне ие жəне эмоциялар мен сезімдерді нашар басқарады. Типтік интроверт сабырлы, ұялшақ, жақын адамдарынан басқа барлығынан алшақ, өз іс-əрекетін алдын ала жоспарлайды, барлық істе тəртіпті жақсы көреді жəне өз сезімін қатаң бақылауда ұстайды. Бұл жағдайда Юнг термині пайдалы болды. Эйзенктің ойынша, экстраверсия тұлғаның негізгі қасиеттерінің бірі болуы мүмкін екендігі белгілі болды.
Психиатр Леонхардтың пікірінше, экстраверт – əлсіз ерік-жігері бар, сырттан əсер ететін адам, ал интроверт. ерік-жігері күшті адам. Сонымен қатар, Леонхардтың типологиясы психологиялық емес, психиатриялық болып табылады жəне ең алдымен патологияларға қатысты. Егер біз патологиялар туралы айтпасақ, онда бұл терминді Леонхардтың (бірақ Юнг емес) түсіндіруіне жақын бақылау локусы (ішкі жəне сыртқы), экстернализм жəне интернационализм деп есептеу керек.
Евген Блейлер психиатрияға шизофрения симптомы болып табылатын аутизм ұғымын енгізді, ол негізінен Юнгтің «интроверсия» концепциясымен қамтылған. Аутизм – бұл сыртқы əлемнен белсенді түрде кетумен бірге жүретін патологиялық интроверсия. Кейіннен экстраверсия тұлғалық қасиет ретінде үлкен бестік (Джон жəне т.б., 2008) немесе HEXACO (Ashton жəне т.б., 2004) сияқты заманауи үлгілерде сақталып, оның жүйелілігін көрсетеді. Экстраверттер мен интроверттердің мінез-құлқында айырмашылықтар бар. Бір зерттеуге сəйкес, экстраверттер көбінесе сəндік киім киюге бейім, ал интроверттер практикалық, ыңғайлы киімдерді қалайды (сұлуынан жылуы).
Экстраверттер интроверттерге қарағанда жігерлі, дəстүрлі музыканы ұнатады. Тұлғалық қасиеттер адамдардың жұмыс кеңістігін қалай ұйымдастыруына да əсер етеді. Жалпы алғанда, экстраверттер кеңселерін көбірек безендіреді, есіктерін ашық ұстайды, жақын жерде бірнеше қосалқы орындықтар ұстайды жəне үстеліне кəмпиттердің тостағандарын қояды. Олар басқа қызметкерлерді шақыруға жəне өзара əрекеттесуді ынталандыруға тырысады. Интроверттер, керісінше, аз безендіреді жəне өздерінің жұмыс кеңістігін əлеуметтік өзара əрекеттен оқшаулауға тырысады.
Осы айырмашылықтарға қарамастан,15 тəжірибелік іріктеу зерттеулерінің мета-талдауы экстраверттер мен интроверттердің мінез-құлқында елеулі сəйкестік бар екенін көрсетті. Бұл зерттеулерде қатысушылар күнделікті өмірде экстраверттік қасиеттердің (мысалы, батылдық, сөйлегіштік, талапшылдық, көпшілдік) қанша рет көрсетілгенін көрсету үшін мобильді құрылғыларды пайдаланды.
Fleeson жəне Gallagher (2009) экстраверттердің үнемі интроверт, ал интроверттердің үнемі экстраверттік тəсілдермен əрекет ететінін анықтады.
Шынында да, экстраверттелген мінез-құлықтағы адам арасында тұлға ішіндегі өзгергіштік көбірек болды.
Экстраверттер мен интроверттерді ерекшелендіретін басты ерекшелік экстраверттердің интроверттерге қарағанда шамамен 5% -дан 10% -ға дейін қалыпты экстраверттік əрекетке бейімділігі болды.
Липпа (1978) жүргізген зерттеулер адамдардың өзін қаншалықты басқаша елестететінін көрсетті. Бұл экспрессивті мінез-құлық деп аталады жəне индивидтердің осы мінез-құлықты басқаруға мотивациясы мен қабілетіне байланысты. Липпа (1978) 68 оқушыны зерттеді, олардан математика сабағын өткізіп жатырмыз деп рөлдік ойын ойнау ұсынылды. Студенттердің экстраверсия жəне интроверсия деңгейлері олардың сырттай/экспрессивті мінез-құлықтары негізінде бағаланды, мысалы: қадамның ұзақтығы, графикалық кеңдік, сөйлесуге жұмсаған уақытының пайызы, көзбен байланысуға жұмсаған уақыты жəне əрбір оқу сессиясының жалпы уақыты. Бұл зерттеу нақты интроверттердің экстраверт болып көрінетін экспрессивті мінез-құлықтары бар деп қабылданып, бағаланғанын көрсетті, өйткені олар өзін-өзі бақылау тұрғысынан (интроверттер) жоғары болды. Бұл интроверттердің өздерінің экстраверттік жəне əлеуметтік тұрғыдан қажет нұсқасын ұсынуға саналы түрде көбірек күш салатынын білдіреді. Осылайша, адамдар қоршаған ортаға байланысты мінез-құлықты реттей жəне өзгерте алады. Адамдар күрделі жəне бірегей, ал интроверсия-экстраверсия өлшемдердің континуумы (белгілі бір үздіксіздік қасиеттері бар объект) болғандықтан, адамдарда екі сипаттама түрі де аралас болуы мүмкін. Бір жағдайда өзін интроверт ретінде ұстанатын адам екінші жағдайда өзін экстраверт ретінде ұстауы мүмкін, ал адамдар кейбір жағдайларда «қарсы типті» мінез-құлықты үйренуі мүмкін. Юнг теориясында адамның негізгі қызметі экстраверсивті болса, екіншілік əрқашан интроверсивті.
ЕКІЖАҚТЫЛЫҚ
Ақырында, үшінші топ бар, мұнда мотивация негізінен қайдан келетінін айту өте қиын: сырттан немесе іштен. Бұл топ ең көп жəне аз сараланған қалыпты адамды қамтиды, ол өзіне қандай да бір шектен шығуға жол бермейтіндіктен немесе оларға мұқтаж болмағандықтан қалыпты деп саналады. Қалыпты адамға, сыртқы жəне ішкі əсер болады. Ол кең орта топты құрайды, олардың бір жағында мотивтері негізінен сыртқы объектпен анықталатындар, ал екінші жағында мотивтері ішінен қалыптасатындар.
Бірінші топты экстраверт, ал екінші топты интроверт деп атаймын. – C. G. Jung, Халықаралық білім конгресі, Швейцария, 1923 ж.
Амбиверсия интроэкстраверсия шкаласы бойынша орташа ұпайларға сəйкес келеді. Амбиверция жеке тұлғаның дербес сипаттамасы болып табылады жəне интроверсия мен экстраверсиядан бөлек санат болып табылады. Амбиверт интроверт те, экстраверт те емес, бірақ екеуінің де қасиеттерін біріктіреді. Амбиверт жағдайға байланысты интроверт немесе экстраверт сияқты əрекет ете алады. Негізіндеа дамдардың көпшілігі амбиверт. Интроверттер мен экстраверттер идеясын насихаттаған швейцариялық психиатр Юнг 1923 жылы халықаралық білім конгресінде оқыған лекциясында үшінші типтің (оның айтуынша, нормаға сəйкес) бар екенін мойындады. Алайда Юнг оны интроверсия – экстраверсия типологиясына кіргізбеді.
«Амбиверция» терминін 1923 жылы американдық психолог Эдмунд Конклин ұсынған. Конклин амбиверсияны психологиялық норма деп санады. Ғалым интроверт те, экстраверт те емес адамдарды белгілейтін терминнің жоқтығын психоаналитикалық терминологияның ең алдымен патологияларды сипаттау үшін жасалғандығымен түсіндірді. Конклин басқа екі түрінен айырмашылығы амбиверттер сау, икемді, бейімделгіш жəне позитивті деп есептеді. Американдық психолог М. Кроу жəне т.б. 2006 жылға қарай олар орта жастағы интроверсия деңгейі мен 25 жылдан кейінгі когнитивтік статус арасындағы байланысты зерттеді (қатысушылар саны 4039 адам). Тестілеу нəтижелеріне сəйкес амбиверсия когнитивті бұзылулардың төмен қаупімен байланысты; бұл авторларға гипотезаны ұсынуға мүмкіндік берді, оған сəйкес амбиверсия қартаю кезінде когнитивтік функциялардың сақталуына оң əсер етеді. Американдық психолог А. Гранттың (2013) зерттеуіне сəйкес, шығыс байланыс орталықтарында жұмыс істейтін 340 сатушының 3 айлық жұмысының нəтижесі бойынша, осы сатушылар арасындағы амбиверттер интроверттермен салыстырғанда 24%-ға жəне экстраверттермен салыстырғанда 32%-ға артық табысқа қол жеткізген. Гранттың айтуынша, амбиверттер тұтынушылармен қарым-қатынас жасауда икемді болады, мінез-құлық тəсілдерінің кең спектрін пайдаланады, қашан сөйлеу жəне қашан тыңдау керектігі туралы теңгерімді шешімдер қабылдайды, сендіру үшін жеткілікті сенімділік пен ынта білдіреді жəне мұқият болуға бейім, сатып алушының мүдделерін қабылдайды. Қақтығыс жағдайындағы экстраверттердің, интроверттердің жəне амбиверттердің мінез-құлқындағы айырмашылықтар 2016 ж.
Дубровина жəне т. б. Зерттеушілердің пікірінше, бəсекелестік стратегия экстраверттерге көбірек тəн; интроверттер жиі қашу, бейімделу жəне ымыраға келу стратегиясына жүгінеді; амбиверттер конфликті жағдайға басқаларға қарағанда түскісі келмейді. Апуневич жəне т.б. 2016 жылға қарай олар құқық қорғау органдары қызметкерлерінің эмоционалдық күйзелістерінің олардың интроэкстраверсия деңгейіне тəуелділігін зерттеді. Зерттеуге Череповец полиция бөлімінің 32 қызметкері қатысты. Авторлардың қорытындыларына сəйкес амбиверттер интроверттер мен экстраверттерге қарағанда эмоционалды күйіп кетуге төзімдірек. Сондай-ақ интроверттер қарым-қатынас жасауға бейім, бірақ оны жасауға құлшынысы жоқ адамдар болып саналады. Ганс Юрген Айзенк экстраверсия-интроверсияны адамның басқа адамдармен қарым-қатынасының дəрежесі ретінде сипаттады. Бұл мінез-құлық айырмашылықтары ми физиологиясындағы негізгі айырмашылықтардан туындайды деп болжанды. Айзенк мидың көтерілу/төмендеу активациясын ми бағанасында орналасқан жолды ретикулярлық белсендіру жүйесімен (PAC) біріктірді. Экстраверттер өздерінің қозу деңгейлерін жоғарылату үшін толқу мен əлеуметтік белсенділікке ұмтылады, ал интроверттер мұндай қозуды барынша азайтуға тырысып, əлеуметтік жағдайлардан аулақ жүреді. Айзенк экстраверсияны өзінің P-E-N тұлғалық моделіндегі үш негізгі белгілердің бірі ретінде анықтады, оған психотизм мен невротизм де кіреді. Айзенк бастапқыда экстраверсияны екі негізгі тенденцияның қосындысы деп ұсынды: импульсивтілік пен əлеуметтілік. Кейінірек ол жандылық, белсенділік жəне қозғыштық сияқты бірнеше басқа, неғұрлым нақты белгілерді қосты. Бұл қасиеттер оның жеке басының иерархиясында демалыс күндеріндегі кештер сияқты одан да нақты əдеттегі жауаптармен байланысты. Айзенк бұл сипатты ежелгі медицинаның төрт темпераментімен салыстырды: холерик жəне сангвиник темпераменттері экстраверсияға, ал меланхолик пен флегматик интроверсияға теңестірілді. Экстраверсия деңгейін анықтауда генетиканың қоршаған ортаға қатысты салыстырмалы маңыздылығы даулы мəселе болды, көптеген зерттеулердің назарында болды. Айзенк экстраверсия ми қыртысының қозуының өзгергіштігінен туындайды деп ұсынды. Ол интроверттердің экстраверттерге қарағанда белсенділік деңгейі жоғары екенін жəне сондықтан экстраверттерге қарағанда созылмалы түрде көбірек қоздырылатынын ұсынды.
Экстраверттердің интроверттерге қарағанда сыртқы ынталандыруды көбірек қажет ететіндігі бұл гипотезаға дəлел ретінде түсіндірілді. «Ынталандыру» гипотезасының тағы бір дəлелі интроверттердің лимон шырынын тамшысына жауап ретінде экстраверттерге қарағанда көбірек сілекей бөлетіндігі. Бұл тамақ немесе əлеуметтік байланыс сияқты ынталандыруларға жауап беретін олардың ретикулярлық белсендіру жүйесіндегі (PAC) белсенділіктің жоғарылауымен байланысты.
Экстраверсия мезолимбиялық допаминдік жүйенің потенциалды ынталандыруларға жоғары сезімталдығымен байланысты болды. Бұл экстраверттерде кездесетін жағымды əсердің жоғары деңгейін ішінара түсіндіреді, өйткені олар əлеуетті сыйлықтың толқуын (мотивация и поощрение) қарқындырақ сезінеді. Мұның бір көрінісі – экстраверттер оң нəтижеге қол жеткізу кезінде күтпеген жағдайлармен оңай күресе алады, содан кейін сыйлықтың өзі одан да көп қабылданады. Бір зерттеу интроверттердің мидың маңдай бөліктерінде жəне алдыңғы немесе фронтальды таламуста қан ағымы көбірек екенін анықтады, бұл жоспарлау жəне мəселелерді шешу сияқты ішкі өңдеуге қатысатын аймақтар. Экстраверттерде сенсорлық жəне эмоционалдық тəжірибеге қатысатын алдыңғы цингулятты қыртысқа, уақытша лобтарға жəне артқы таламусқа көбірек қан ағымы бар.
Интроверсия-экстраверсия ми қызметінің жеке айырмашылықтарымен байланысты екенін көрсетеді. Мидың көлемін зерттеу оң жақ префронтальды кортекстегі жəне оң жақ уақытша париетальды түйіспедегі интроверсия мен сұр зат көлемі арасындағы оң корреляцияны, сондай-ақ интроверсия мен ақ заттың жалпы көлемі арасындағы оң корреляцияны көрсетті. Экстраверсия эмоционалдық реактивтілікке тығыз байланысты тыныс алу (жиірек) сияқты физиологиялық факторлармен де байланысты болды. Экстраверсия жəне интроверсия дəрежесі көбінесе өзін-өзі есеп беру сияқты өлшемдер арқылы бағаланады, дегенмен əріптестердің есептері мен үшінші тарап бақылаулары да пайдаланылуы мүмкін. Өзіндік есептер лексикалық немесе мəлімдемеге негізделген (аффирмация) болуы мүмкін. Лексикалық өлшемдер экстраверттік жəне интроверттік қасиеттерді көрсететін жеке сын есімдерді пайдаланады, мысалы, көпшіл, ашық, ұстамды немесе жуас. Континуумда (белгілі бір үздіксіздік қасиеттері бар объект) орындалатын экстраверсия/интроверсияның құрама өлшемдерін жасау үшін интроверсияны білдіретін сөздер кері кодталды. Голдберг (1992) өзінің 100 сөздік Үлкен бестік маркерлерінің бөлігі ретінде 20 сөздік өлшемді əзірледі. Saucier (1994) өзінің 40 сөзден тұратын шағын маркерлерінде қысқаша, 8 сөзден тұратын өлшемді əзірледі. Дегенмен, бастапқы Saucier шағын маркерлерінің психометриялық қасиеттері Солтүстік Америкадан тыс үлгілерде оңтайлы емес екендігі анықталды.
Нəтижесінде, жоғары психометриялық қасиеттері бар жүйелі қайта қаралған шара əзірленді, Халықаралық ағылшын мини-маркерлері – Экстраверсия/интроверсияны жəне американдық тұрғындардың ішінде жəне əсіресе одан тыс жерде басқа бес тұлғалық факторларды бағалау үшін жақсы ішкі үйлесімділікке жəне басқа жарамдылыққа ие. Ағылшын тілінде сөйлейтіндер үшін экстраверсия көрсеткішінің ішкі сəйкестік сенімділігі 0,92 жəне ағылшын тілінде сөйлемейтіндер үшін 0,85. Респонденттерден, мысалы, кешкілік уақытта əртүрлі адамдармен қаншалықты көп сөйлесетінін немесе басқалардың жанында қаншалықты жиі ыңғайсыз сезінетінін сұрайды. Кештердегі əңгімешілдік туралы мəлімдемеге американдықтар сияқты кештерге бармайтындар үшін мағыналы жауап беру қиын. Сонымен қатар, кейде Солтүстік Американың ауызекі сөйлеу тілі оларды Америкадан тыс жерде қолдануға жарамсыз етеді. Мысалы, «Артқы жағында қалу» жəне «Адамдарды қалай тарту керектігін білу» сияқты мəлімдемелер кейде ағылшын тілінде сөйлемейтіндер үшін тура мағынада ғана түсіну қиынға соғады.
Интроверсия мен экстраверсия қалыпты мінез-құлық екенін мойындау өзін-өзі қабылдауға жəне басқаларды түсінуге көмектеседі. Мысалы, экстраверт өзінің интроверт серіктесінің кеңістікке деген қажеттілігін қабылдай алады, ал интроверт өзінің экстраверт серіктесінің əлеуметтік өзара əрекеттесу қажеттілігін қабылдай алады. Зерттеушілер экстраверсия мен бақыт арасындағы байланысты анықтады. Яғни, экстраверт адамдар интроверттерге қарағанда бақыттың жоғары деңгейі туралы хабарлауға бейім. Басқа зерттеулер көрсеткендей, экстраверттік түрде əрекет ету керек деп айту, тіпті интроверттік сипаттағы адамдар үшін де оң əсердің жоғарылауына əкеледі. Бұл интроверттердің бақытсыз дегенді білдірмейді.
Экстраверттер жай ғана жағымды эмоцияларды бастан кешіреді, ал интроверттер бейтарапқа жақынырақ болады. Бұл қазіргі заманғы Батыс мəдениетінде экстраверсияның əлеуметтік жағынан қолайлы болуы жəне интроверттердің аз қабылдануымен байланысты болуы мүмкін. Бақыт туралы зерттеулерден басқа зерттеулер экстраверттердің интроверттерге қарағанда өзін-өзі бағалаудың жоғары деңгейін хабарлайды. Басқалары мұндай нəтижелер сауалнаманың өзінде əлеуметтік-мəдени ауытқуды көрсетеді деп санайды. Доктор Дэвид Майерс бақытты болу (бақыт формуласы) үш қасиетке ие болу мəселесі екенін айтты: өзін-өзі бағалау, оптимизм жəне экстраверсия. Мейерс экстраверттердің бақыттырақ екенін көрсететін зерттеулерге негіздейді; «Мен басқалармен бірге болуды ұнатамын» тармақтар тек экстраверттер арасында бақытты өлшеуге бейім болатындығына байланысты бұл тұжырымдарға күмəн келтірілді. Карл Юнгтың айтуынша, интроверттер өздерінің психологиялық қажеттіліктері мен проблемаларын мойындауға дайын, ал экстраверттер сыртқы əлемге көбірек көңіл бөлетіндіктен оларды елемейді. Экстраверт жастар қоғамға қарсы немесе құқық бұзушылық əрекеттерге жиі барады. Осыған сəйкес, кейбір дəлелдер экстраверсияның психопатиямен де байланысты болуы мүмкін екенін көрсетеді. Интроверсия интеллект жəне дарындылық сияқты жағымды қасиеттермен тығыз байланысты. Көптеген жылдар бойы зерттеушілер интроверттердің академиялық ортада табыстырақ болатынын анықтады, бұл экстраверттерді жалықтыруы мүмкін.
Экстраверсия бақыт деңгейінің жоғарылауы сияқты көптеген оң нəтижелермен байланысты болса да, жұқпалы ауруға да бейім болуы мүмкін, өйткені олар көбірек адамдармен араласады. Адамдар инфекцияға осал болған сайын, əлеуметтік шығындар салыстырмалы түрде жоғарылайды. Интроверсия да, экстраверсия да патологиялық емес болса да, психотерапевттер клиенттерді емдеу кезінде темпераментті (адамның психикалық процестерінің тұрақты динамикалық белгілерінің жиынтығы. Темперамент əрекеттің мазмұндық емес, динамикалық аспектілерімен байланысты. Темперамент психикалық процестердің жылдамдығын, эмоциялық сфераның тұрақтылығын, ерікті күш-жігер дəрежесін анықтайды.) ескеруі мүмкін. Клиенттер интроверсия-экстраверсия спектрінің қай жерге түсетініне байланысты емдеудің əртүрлі түрлеріне жақсырақ жауап беруі мүмкін. Мұғалімдер оқушылармен қарым-қатынас кезінде темпераментті де қарастыра алады, мысалы, интроверт балаларға сыныпта сөйлеу үшін көбірек ынталандыру қажет, ал экстраверт балаларға ұзақ уақыт тыныш отыру үшін тəрбиелеу керек. Əлем халқының жартысына жуығы (шамамен 44%) интроверттер. Еуропада интроверттер басым болатын көптеген елдер бар. Литва – Еуропадағы ең интроверт ел, ал Албания – экстраверттер елі. Зерттеушілер аралдарда тұратын адамдар материкте тұратындарға қарағанда интроверттік болатынын жəне ата-бабалары аралды жиырма ұрпақ бойы мекендеген адамдар жақында келгендерге қарағанда экстраверттігі азырақ екенін анықтады. Оның үстіне, аралдардан материкке эмиграцияланатын адамдар аралдарда қалғандарға жəне аралдарға қоныс аударғандарға қарағанда экстраверт болып келеді. Кейбіреулер американдықтар «экстраверттік қоғамда» өмір сүреді, бұл экстраверттік мінез-құлықты ынталандырады жəне интроверсияны болдырмайды. Себебі, Америка Құрама Штаттары қазіргі уақытта сыртқы тұлғалық мəдениет болып табылады, ал кейбір басқа мəдениеттердің адамдарын «ішкі болмысы мен моральдық бағдары» үшін бағалайды. Басқа мəдениеттерде, мысалы, Жапонияда, Қытайда жəне православиелік христиандық, буддизм, суфизм жəне т.б. басым аймақтарда интроверсия кең таралған. Бұл мəдени айырмашылықтар адамдардың бақытын болжайды, өйткені экстраверсия бойынша жоғары балл жинаған адамдар, əсіресе экстраверттік мəдениеттерде жəне керісінше, орта есеппен бақыттырақ болады.
