Муса Джалиль
Моабитские тетради

Хәдичә

 
Күрше кызы Хәдичә,
Шулай гадәттәгечә,
Озак йөреп бакчада,
Кичегеп кайтты кичә.
 
 
Каравылчы карт аның
Ишетмәгән кайтканын.
Шуңа күрә ачмаган
Хәдичәгә капканы.
 
 
Капкада тимер йозак,
Хәдичә көткән озак.
Тышта кунып булмый бит,
Булса да гәрчә йөз ак.
 
 
Ахры, кызга уй керә,
Төнлә белән кем күрә?
Күп тикшерми Хәдичә,
Койма аша сикерә.
 
 
Кайтып керә йортына,
Кайткач бар да онтыла.
Тик, кадакка эләгеп,
Юбка гына ертыла.
 
 
Ул көн соң дип ямамый,
Аны-моны карамый.
Иртән китә хезмәткә,
Кичегергә ярамый.
 
 
Әле дә кичә соң кайтып,
Йоклаган кырын ятып;
Күрше карчык эшенә
Чак җибәргән уятып.
 
 
Менә бара ул, кара!
Юбка гына чайкала.
Исе китеп, хатын-кыз
Юбкага карап кала.
 
 
Икенче көн ни күрәм? –
Бер елыйм да бер көләм.
Урам тулы хатын-кыз,
Бар да ертык юбкадан.
 
 
Күрче, күршем теккәнче,
«Мода» дип көн үткәнче,
Бар да ерган юбкасын
Бот төбенә җиткәнче!
 
 
Әй Хәдичә, Хәдичә!
Кичегеп кайтып кичә,
Нинди эшкә чуалдың –
Яңа мода чыгардың.
 
 
Кызлар, төнлә йөрмәгез!
Коймадан сикермәгез!
Тагын әллә ни ертып:
«Мода», – дия күрмәгез.
 

12 февраль, 1943

Томаулы гыйшык

 
Егет чагым; үлеп гашыйк булдым
Контордагы бер яшь матурга.
Шагыйрьләрчә әйтсәк, гыйшкым минем
Чәчәк атты кышкы салкында.
 
 
Гөнаһ шомлык! Кышкы салкын белән
Томау төште беркөн борынга.
Һәм томаулы килеш киттем шулай
Кыз чакырган махсус урынга.
 
 
Утырабыз икәү; мин яулыкны
Калдырганмын онтып өемдә.
Ә борын нәкъ төпсез кое кебек,
Сәгать саен литр кимендә.
 
 
Нишлим инде, тәмам гаҗиз булдым,
Сүз әйтергә хәтта тилмерәм.
«Җаным!» дим дә «һач» дип бер төчкерәм,
«Сөям!» дим дә борын сеңгерәм.
 
 
Ансы бер хәл, бәлки, төчкерми дә
Утырыр идем тавышсыз гына.
Гашыйкларча авыр сулыйм дисәм,
Ямьсез итеп борын сызгыра.
 
 
Бәла икән, дуслар, томау белән
Гыйшык арасында тартышу!
Кочакла да кызны, син әйт, имеш:
«Мин… һаптечү, сине… һаптечү!»
 
 
Утыра торгач, ахры, мин, дәртләнеп,
Тотып кызның ике кулыннан,
Бер кызык сүз әйтеп көлгән идем,
Чыкты куйды куык борыннан.
 
 
Куык кунды барып кыз борнына,
Кыз аптырап битен каплады.
Мин дә сиздем шунда, мескен гыйшкым
Кызган куык төсле шартлады.
 
 
Кыз торды да кинәт, әйтте миңа,
Еламады үзе, көлмәде:
«Сөям, диеп, кызга үрелгәнче,
Сөрт борыныңны, егет, элгәре!»
 
 
Кызым китте, мин дә шул гарьлектән,
Түзалмыйча йөрәк януга,
Ни кызык бар миңа яшәүдән дип,
Аптекага киттем агуга.
 
 
Ярсый-ярсый бардым, һәм һич бушка
Булмады бу минем баруым.
Алып кайттым өйгә аптекадан
Бик куәтле… томау даруын.
 
 
Мин күрмәдем артык мәгъшукамны,
Томау бетте, гыйшкым онтылды.
Көчле булды дару, егет күңеле
Ике чирдән бергә котылды.
 
 
Яшьлек үтте, инде картаелды,
Яшим хәзер читтә, ышыкта.
Теләсәм дә хәзер ләкми миңа
Бер томаулы гына гыйшык та.
 

Март, 1943

Бүреләр

 
Кешеләр сугыша, кан коя,
Киселә меңнәрчә гомерләр.
Төн буе, улашып, якында
Иснәнеп йөриләр бүреләр.
 
 
Күпме кан, күпме яшь ат ите!
Ялтырый бүренең күзләре.
Бит моны, төн буе атышып,
Тураган кешеләр үзләре.
 
 
Бүреләр башлыгы карт бүре,
Исереп кешеләр канына
Йөргәндә, сискәнеп туктады
Бер авыр яралы янына.
 
 
Яралы ыңраша, саташа,
Каенга терәгән башкаен.
Кызганып егетне, җил белән
Тибрәнеп сыкрана ак каен.
 
 
Кызганып егетне, елыйлар
Миләүшә һәм лалә чәчәге.
Тәгәри үләнгә чык түгел,
Гөлләрнең гөнаһсыз яшьләре.
 
 
Карт бүре егетне иснәде,
Аптырап күзенә карады.
Һәм кинәт, нидәндер сискәнеп,
Бер читкә тайпылды яралы.
 
 
Яралының зәгыйфь сулышы
Бәрелде бүренең борнына.
Юк, бүре тимәде, сак кына
Борылып юнәлде юлына.
 
 
Таң белән килделәр кешеләр,
Күрделәр яралы егетне.
Яртылаш ул тайган исеннән,
Шулай да яшәве өмитле.
 
 
Кешеләр егетнең тәненә
Кыздырып шомполлар бастылар.
Туйганчы җәфалап, соңыннан
Ялгыз ак каенга астылар.
 
 
Кешеләр сугыша, кан коя,
Киселә меңнәрчә гомерләр.
Төн буе, улашып, якында
Иснәнеп йөриләр бүреләр.
Бүреләр, аһ… ләкин бүреләр
Бу кадәр үк ерткыч түгелләр.
 

Март, 1943

Бер кызга

 
Кызык кына булды бу очрашу,
Син ерактан, мин дә ерактан.
Ә күптәнге якын танышлар күк
Кул кысыштык икәү йөрәктән.
 
 
Исмемне дә юньләп белмисеңдер,
Үзең шундый сөеп карыйсың.
Йөрәгемнең язгы гөлләр төсле
Саф булуын сиздең, ахрысы.
 
 
Безнең гомер тулы һәр ваклыкка,
Эчпошыргыч ямьсез бушлыкка;
Нәрсә җитә менә шундый матур,
Шундый керсез, кайнар дуслыкка!
 
 
Нәрсә җитә синең күзләреңнең
Ялкыныннан шулай кабынып
Яшәү, җирдә гомер ахрынача
Назлы карашыңны сагынып.
 
 
Мин үзем дә белмим, нәрсә безне
Бәйләде соң аера алмаслык?!
Без сөйләшеп түгел, серебезне
Күз карашы белән аңлаштык.
 
 
Шундый назлы, гади күз карашын
Шагыйрь йөрәгеме аңламас?
Сөяксез тел кайчак алдаса да,
Күз карашы, җаным, алдамас.
 
 
Еллар үтеп, тагын бер очрашсак,
Яшерә алмый шатлык яшемне,
Мин, кулыңны кысып, чын күңелдән:
– Сердәшем! – дип, сиңа дәшәрмен.
 
 
Аерса да безне язмыш җиле,
Алып китеп сине еракка…
Киңәшем шул: җирдә иң кадерле
Бу дуслыкны, бәгърем, югалтма!
 
 
Тик бер теләк: сөю уты белән
Канатланса иде күңелләр.
Сөю дымын эчеп бер тамырдан,
Чәчәк атса иде гомерләр.
 
 
Ашкынулы сөю ялкынында
Үтсә иде яшьлек вакытлар.
Әйтче, бәгърем, миңа җир йөзендә
Шуннан артык нинди бәхет бар?!
 

Май, 1943

Бакчачы

 
Бик уңган безнең бакчачы бабай,
Яше үзенең туксанда бугай.
 
 
Ул кояш белән бергә кузгала,
Көрәген ала, җиңен сызгана.
 
 
Түтәлләр казый, гөлләр утырта,
Алмагачларның башларын кырка.
 
 
Түтәлне тутырып үсә җиләкләр,
Нәркиз, миләүшә, сөмбел һәм мәкләр.
 
 
Язын бакчага кайталар кошлар,
Безнең кадерле канатлы дуслар.
 
 
Бигрәк күңелле май башларында,
Каеннар яфрак ярган чагында.
 
 
Шул чакта бабай кинәт яшәрә,
Талларга карап, күзе яшьләнә.
 
 
Бу таллар беркөн үсеп җитәрләр –
Яшьләр бакчаны мактап үтәрләр.
 
 
Үлсә дә беркөн безнең бакчачы,
Һәр яз яшәреп яшәр бакчасы.
 
 
Шаулар сагынып дусты карагай,
Нинди бәхетле бакчачы бабай!
 

Май – июль (?), 1943

Гашыйк һәм сыер

 
Мин чәчәкләр җыйдым, сөеклемә
Бәйләм итеп бәйләп китердем.
Күрсен иркәм аның кулдалыгын,
Йөрәгемнең, бәхтем, иркәмнең.
 
 
Аһ, ни гарьлек, кызым чәчәкләрне
Тәрәзәдән тышка ыргыткан.
Ә аларны сыер ашап киткән…
Ничек түзим үлми хурлыктан!
 
 
Гашыйк сүзен сыер ишетте дә
Гаҗәпләнеп башын селкеде:
– Исем китә, – диде, – бу гашыйкка,
Карап торсаң, кеше шикелле!
 
 
Аңламыйча, ахмак, эшнең төбен,
Нигә шулай кыза, тузына?
Мин ашасам аның чәчәкләрен,
Сөт бирәм бит сөйгән кызына.
 
 
Минем сөттән аның йөзе алсу,
Минем сөттән – таза, сөйкемле,
Тәне йомшак, аның тешләре ак,
Яңа сауган сөтем шикелле…
 
 
Уйга калды гашыйк…
– Чын да, – диде, –
Ник тиргим мин бу сөтбикәне?
Ул бит көн дә, кырдан үлән җыеп,
Каймак белән сыйлый иркәмне!
 
 
Азык булсын гөлем сыерына,
Мин теләмим артык һичкемне!
Миңа шул да бәхет, әйдә, иркәм
Каймак итеп эчсен гыйшкымны…
 
 
Һәм юанды гашыйк… Хәзер көн дә
Чәчәк җыеп чишмә буенда,
Кызга түгел, китереп чәчәкләрне
Ул ашата икән сыерга.
 

Май, 1943

Назлы сөяркә

 
Шаһзадәнең иркә сөяркәсе
Әйтте беркөн назлап сөйгәнен:
– Мине сөйсәң, үтер туганыңны,
Китер ватып яңак сөяген.
 
 
Мәхәббәттән аңын җуйган егет,
Кызның күндәм колы шикелле,
Үтерде дә сөйгән ир кардәшен,
Баш сөяген кызга китерде.
 
 
Кыз сөякне тутырып агу салды
Һәм егеткә бирде: – Эч! – диде.
Егет эчте… Гыйшык аның өчен
Бер тылсымлы, серле көч иде.
 
 
Дөнья, дөнья… Ул да, чын күңелдән
Аны өзелеп сөйгән өченме,
Яшьлегемнең кипкән сөягенә
Салып миңа агу эчерде.
 

Август (2), 1943

Соңгы җыр

 
Җир йөзе шундый киң,
Күңелле һәм якты!
Тик төрмәм караңгы,
Ишеге йозаклы!
 
 
Күктә бер кош оча
Югары, югары!
Мин ауныйм идәндә,
Кулларым богаулы.
 
 
Тышта бер гөл үсә,
Яңгырга коенып;
Мин кибәм, мин сулам,
Төрмәдә боегып.
 
 
Мин беләм: бик татлы
Да яшәү тойгысы!
Тик инде мин үләм,
Бу җырым – соңгысы!..
 

Август, 1943

Мәхкүм^[1]

 
Хөкем булды бүген, аны үлем
Җәзасына хөкем иттеләр.
Ул еламый, соңгы күз яшьләре
Күптән инде агып киптеләр…
 
 
Төрмә тып-тын; моңсу караш белән
Күктән карый тулган ай гына.
Ә ул, мескен, балам – йөрәк парәм
Ятим үсә, диеп кайгыра.
 

Сентябрь, 1943

Төрмәдә төш

 
Төштә миңа нәни кызым килде,
Чәчләремне сыйпап тарады.
– Ай-һай, әти, озак йөрдең, – диеп,
Күзләремә сөеп карады.
 
 
Мин кызымны кыстым күкрәгемә,
Шатлыгымнан шашып, исереп.
Шунда сиздем нинди көчлелеген
Мәхәббәт һәм сагыш хисенең.
 
 
Чыгып киттек шуннан без болынга,
Гизеп йөрдек чәчәк диңгезен.
Нинди татлы – яшәү, көчле – сөю!
Нинди якты, иркен – җир йөзе!..
 
 
Мин уяндым. Урным шул ук төрмә,
Кулларымда шул ук богаулар…
Баш очымда шул ук кайгыларым
Уяныр дип көтеп торганнар.
 
 
Аһ, ник үрти мине хыял белән
Тик тилертеп кайтмас язларым,
Ник төш кенә минем шатлыкларым,
Ник бетмәс өн – кайгы, газабым?!
 

Сентябрь, 1943

Син онтырсың

 
Минем гомерем сулган чәчкә булып
Өзелеп төшәр синең алдыңа.
Син үтәрсең аны таптап, яньчеп
Көзге салкын, җилле яңгырда.
 
 
Син онтырсың әле күптән түгел
Бу ягымлы, нәфис чәчкәнең
Гөлбакчаңны синең бизәгәнен,
Сине назлап хуш ис чәчкәнен.
 
 
Син онтырсың язгы алсу таңда,
Ян тәрәзәң аша сузылып,
Аның сине котлап сәламләвен,
Таң җиленнән сибелеп, тузылып.
 
 
Син онтырсың гөлләр арасында
Гөрләп үткән исем бәйрәмен,
Бәйрәмеңне котлап өстәлеңдә
Дулкынланган чәчәк бәйләмен.
 
 
Көзге бакча буйлап ашыга-ашыга
Танышыңа үткән вактында,
Исеңә дә килмәс сулган гөлнең
Сыкрануы аяк астында.
 
 
Син керерсең өйгә көздән качып,
Тәрәзәңне ябып бикләрсең.
Юк, син инде хәзер сулган гөлне
Бусагаңнан атлап кертмәссең.
 
 
Сынган күңел, наздан мәхрүм булып,
Сүнәр ялгыз, җирдән йотылыр.
Сөю, вәгъдә, антлар… Аһ, барсы да
Һич булмаган кебек онтылыр.
 

Сентябрь, 1943

Төрмә сакчысы («Казан») (Ядкарь хан монологы)

 
Төрмәм ишеген саклап, сакчы йөри,
Җиңнәрендә «сөңге» билгесе.
Йөрәгемә кадак каккан кебек
Аның салмак атлап йөреше.
 
 
Куркып аның ерткыч күзләреннән,
Тынып калган тирә-әйләнә.
Җир сыкрыйдыр кебек ул басканга,
Кояш аңа артын әйләнә.
 
 
Кешелеккә ямьсез бүкәй булып,
Кулларына тотып камчысын,
Ул утыра менә төрмә саклап, –
Коллык, вәхшәт, үлем ялчысы.
 
 
Тоткыннарның йөрәк итен чукып
Үтә аның козгын тормышы.
Аңа икмәк – кан һәм күз яшьләре,
Мәхкүмнәрнең соңгы сулышы.
 
 
Белсә иде шакшы бу кулларның
Күпме гомерләрне буганын,
Җир күтәрмәс иде бу кешене,
Кояш бирмәс иде нурларын!
 

Сентябрь (?), 1943

Кандала

 
Төрмә күңелсез, анда тычканнар
Һәм сәке тулы кандала туе.
Кайвакыт шулай мин эч пошканнан
Кандала чүплим, ятып көн буе.
 
 
Һәм уйлыйм үзем: төрмә нигезен
Ватасы иде, сүтәсе иде.
Кандала итеп хуҗаның үзен
Тотасы иде, сытасы иде.
 

Сентябрь (?), 1943

Хөкем алдыннан. Черчетләр ханы («Кылыч хан» трагедиясенә)

 
Хөкем җитте, безне чыгардылар
Һәм тезделәр бер буш урынга.
Кояш батты, ахры, теләмәде
Бу хурлыкка шаһит булырга.
 
 
Үлән юеш иде, әллә чыктан,
Әллә җирнең зарлы яшеннән.
Урман, таулар, күлләр… Бар да куркып
Томан арасына яшренгән.
 
 
Тышта салкын, бары аяк белән
Тойдым җирнең таныш җылысын.
Җир йөрәкне минем җылытмакчы,
Анам төсле өреп сулышын.
 
 
Кайгырма, җир, йөрәк калтырамас
Синең өстә чакта аяклар.
Аның исме белән ачылган тел
Үлгәндә дә Аны кабатлар.
 
 
Менә алар, черчет хакимнәре,
Кызыл күзле, юеш танаулы.
Тик белсеннәр, алар түгел, ә без
Гаепләүче бүген аларны.
 
 
Җиз балтасын җәллад кайраганда,
Эт ләззәтен тоеп канында,
Черчетләргә каршы соңгы сүзне
Без әйтербез хөкем залында.
 
 
Килер ул көн, халык хөкем итәр,
Карар булыр кискен һәм кыска.
Каным белән язган соңгы җырым,
Бул гаепләү акты фашистка.
 

Сентябрь (?), 1943

Сөеклемә

 
Еллар буе, бәлки, хатым булмас,
Хәбәр булмас минем турымда.
Туфрак күмәр баскан эзләремне,
Үлән үсәр киткән юлымда.
 
 
Төшләреңә, бәлки, кара киеп,
Кайгы баскан килеш керермен.
Еллар юар эзен йөрәгеңнән
Сине соңгы үпкән көнемнең.
 
 
Беләм, сиңа чиксез авыр булыр,
Ялыктырыр сине бу көтү.
Кирәк төсле булыр күңелеңә
«Ул юк» дигән уйны беркетү.
 
 
Минем өчен, бәлки, бар нәрсәдән
Кыйбат булган сөю хисеңнән
Мәхрүм булып, бер көн көтмәгәндә
Мин чыгармын синең исеңнән.
 
 
Аңла, бәгърем, менә шул вакытта,
Шул вакытта күңлем кимсенер.
Шунда гына үлем җиңсә җиңәр,
Кайтыр юлым, бәлки, киселер.
 
 
Мин моңарчы синең көтү белән
Көчле булдым сугыш кырында.
Синең сөю серле тылсым булып
Саклап килде йөргән юлымда.
 
 
Егылсам да, «җиңәм» дигән антым
Хәтеремдә минем һәркайчан.
Син үзең үк рәхмәт әйтмәссең бит,
Илгә җиңү алып кайтмасам.
 
 
Көрәш озак, юлы урау булыр,
Син көт, бәгърем, өзмә өметеңне!
Уттан, судан исән алып кайтыр
Мәхәббәтең сөйгән егетеңне.
 

Сентябрь, 1943

Гөл кабере

 
Өзелеп төште бер гөл сабагыннан
Төньягыннан искән җил белән.
Озакламый җилнең канатына
Төялешеп карлар килделәр.
 
 
Мамык карлар гөлгә кәфен булды,
Кабер булды бакча түтәле;
Шунда үскән ялгыз бер ак каен
Кабер ташы ролен үтәде.
 
 
Кар бураны яңа корбан эзләп
Бөтерелә койма буенда.
Гөл уянмас, татлы йокы белән
Изелеп йоклый җирнең куенында.
 
 
Тик яз килгәч, гөлнең каберенә
Яңгыр явар, уйнар яшеннәр.
Һәм, түтәлне тутырып, таң алдыннан
Чәчәк атар яңа яшь гөлләр.
 
 
Сулган гөл күк, мин дә кышны көтәм,
Йоклар өчен ябынып юрганын;
Күңелегездә көлеп чәчәк атар
Минем соңгы йөрәк җырларым.
 

Сентябрь, 1943

Сәгать

 
Иркәм белән икебез,
Пар алмадай битебез;
Чөкердәшеп, гөрләшеп,
Утырабыз серләшеп.
 
 
Иркәм минем бик күркәм,
Яратмый дип, юк үпкәм;
Керфекләре гөл генә,
Түбән карый гел генә.
 
 
Кыйгач аның кашлары,
Матур чәч тарашлары.
Барысыннан да бигрәк
Үтерә карашлары.
 
 
Ул ягымлы елмая,
Утырган да каршыма,
Ләкин шунсы ошамый,
Әллә кая ашыга.
 
 
Һаман карый сәгатькә,
Утырган күк сәнәккә.
– Күп утырдым, җитәр, – ди, –
Соңаям, – ди, – китәм, – ди.
 
 
Үч иткән күк сәгате,
Кая чаба – җен белсен!
Абау, ямьсез сугуы,
Чиркәү кага диярсең.
 
 
Мин ялынам: – Китмә, – дим. –
Әле вакыт иртә, – дим.
Иркәм карый сәгатькә:
– Китәм, вакыт үтә, – ди.
 
 
Мин түзмәдем, ахрысы,
Бар сабрымны югалттым.
Барып, юләр сәгатьнең
Телен тартып туктаттым.
 
 
– Бәхетлеләр сәгатькә
Карамыйлар, аппагым! –
Шулай итеп, без сизмәдек
Кызарып таң атканын.
 

Сентябрь, 1943

Иркәм

 
Иртән миңа иркәм килгән,
Бәйрәм күлмәген кигән.
Су буена чакыра килгән,
Кичекми барсын, дигән.
 
 
Шул хәбәрне ишеттем дә
Ашыгып иркәмә киттем.
Өч адымны бер иттем дә
Иркәмә барып җиттем.
 
 
Иркәм әйтә: – Тальяныңны
Ник алмадың, акыллым?
Мин бит синең уйнавыңны
Яратканга чакырдым.
 
 
Сүзен тыңлап утырдым да
Торып өйгә йөгердем.
Тальянымны кыстырдым да
Чак-чак килеп өлгердем.
 
 
Иркәм әйтә: – Итекләрең
Майламаган икән бит!
Әллә шулмы үчекләвең?
Мин соң синең иркәң бит!
 
 
Шул шелтәсен ишеттем дә
Кире өйгә ычкындым.
Учлап-учлап май сөрттем дә
Итекләрне ышкыдым.
 
 
Килеп кердем, иркәм әйтә:
– Кырмаган бит сакалың!
Шуның өчен бит таң иртә
Барып ишегең шакыдым.
 
 
Болан төсле чабып кайттым,
Пәкене эзләп таптым.
Ары тарттым, бире тарттым,
Сакалны кырып аттым.
 
 
Инде килдем, әйтә иркәм:
– Кискәнсең иягеңне,
Үз-үзеңә син үч икән,
Биргәнсең кирәгеңне!
 
 
Сугышканнар, дип әйтерләр,
Мин бармыйм синең белән –
Иркәм белән йөрү бергә
Чикләнде шуның белән.
 
 
Акрын гына, сүлпән генә
Мин өемә атладым.
Кайткач, үзем: – Иркәм белән
Йөредем, – дип мактандым.
 
 
Иркәм минем бигрәк иркә,
Үрле-кырлы сикертә.
Иртә үпкә, кич тә үпкә,
Ә шулай да сөйдертә.
 

Сентябрь, 1943

Бәла

 
– Мин яратам бер хатынны,
Матурларның матуры.
Тик шунсы бар: ул матурым
Үзе бер ир хатыны.
 
 
– Гаҗәп түгел ансы, тик әйт:
Ул ирен яратамы?
Яратмаса, кыен түгел
Төзәтү бу хатаны.
 
 
– Ул яратмый бер дә ирен,
Җене белән бер күрә.
Утырып-утырып, бу иренә
Чыкканына үкенә.
 
 
– Ә алайса, ул иреннән
Аерылсын, әйт син аңа.
Гөрләтеп бер туй итәрсез,
Кояш чыгар сиңа да.
 
 
– Аһ, туганкай, рәхмәт сиңа,
Алтын синең бу сүзең,
Ләкин бөтен бәла шунда:
Аның ире – мин үзем.
 

Сентябрь, 1943

Ана бәйрәме

 
– Өч баламны, очар кош итеп,
Мин очырдым иркен далага.
Әйтсәгезче, зинһар, үз итеп,
Сагыш белән кипкән анага:
Кайда йөри минем улларым?
Ана күңеле тели белергә:
Кая илтә язмыш юлларын,
Җиңүгәме, әллә үлемгә?
 
 
Көньягыннан очып, күгәрчен
Кайтып керде ана йортына.
– Син, күгәрчен, беләм, күргәнсең,
Салма мине сагыш утына.
Сөйлә дөресен, кая зур улым?
Дөньядамы бәгърем, күз нурым?
– Кайгы сиңа, ана. Кырымда
Улың үлде сугыш кырында.
 
 
Катып калды ана, дәшмәде,
Ярсып чыкты кайнар яшьләре.
Кайгысыннан өлкән улының
Көмеш төсле булды чәчләре.
– Өч улымны, очар кош итеп,
Мин очырдым ерак далага.
Әйтсәгезче, якын дус итеп,
Кайгы белән сулган анага.
Кайталмады өйгә зур улым,
Сугшып үлде бәгърем, күз нурым.
Уртанчысы, бәлки, исәндер,
Җил аңардан миңа исәдер?
 
 
Җил, уйнаклап, тәрәз төбендә
Нидер әйткән төсле кылынды.
– Әйтче, җилкәй, йөргән җирендә
Күрмәдеңме минем улымны?
 
 
– Кайгы сиңа, ана, уртанчы
Улың үлде сугыш кырында.
Соңгы йөрәк тибеше тынганчы
Алмаз кылычы булды кулында.
 
 
Ауды ана таеп һушыннан,
Парчаланган йөрәк түзмәде.
Елый-елый улы сагышыннан
Сукырайды аның күзләре.
 
 
– Өч баламны, очар кош итеп,
Мин очырдым шомлы далага.
Әйтсәгезче, зинһар, үз итеп,
Хәсрәтеннән көйгән анага.
 
 
Ике улым үлде сугышта,
Бер өмитем калды тормышта:
Күрмәсәм дә бергә өчесен,
Мин күрермен, бәлки, кечесен?
 
 
Никтер очмый күктә күгәрчен,
Җил дә тынган, йоклый, күрәсең.
Тик яңратып урман буйларын
Ишетелә быргы уйнавы.
 
 
Таң алдыннан ана уянды
Җир тетрәткән тояк тавышына.
Тәрәзәгә килеп таянды,
Чик-чама юк аның сагышына.
 
 
Шыңгырдатып тавышын даганың
Бер ат килә, ярсый йөрәге.
Ат өстендә улы ананың,
Иң кечесе, өзелеп сөйгәне.
 
 
Күкрәгендә медаль алтынлы,
Кулларында җиңү байрагы.
Каршы ала котлап батырны
Таң нурлары, кошлар сайравы.
 
 
Күрмәсә дә ана улкаен,
Күңеле белән сизеп таныды.
– Балам! – диеп елап, ул аның
Күкрәгенә килеп сарылды. –
 
 
Кайттыңмы, улым, алтыным!
Куанычым минем, актыгым!
Карт ананың көмеш чәченә
Алтын яше тама батырның.
 
 
– Йә, тынычлан, анам, борчылма,
Сиңа улың, синең актыгың
Алып кайтты алмаз кылычында
Ил саулыгын, җиңү шатлыгын.
 
 
Абыйларым канлы сугышта
Җиңү юлын сызып үлделәр.
Гомерләрен соңгы сулышта
Мәңге үлмәс данга төрделәр.
 
 
Калдырсам да күмеп еракта
Абыйларның батыр гәүдәсен,
Алып кайттым данлы байракта
Каннарының алсу шәүләсен…
 
 
Ана алды алсу байракны,
Күзен сөртте – күзе ачылды:
Каршысында тора гайрәтле,
Киң күкрәкле батыр лачыны.
 
 
– Өч баламны, очар кош итеп,
Мин очырдым иркен далага.
Сез килегез, якын дус итеп,
Күп кайгылар кичкән анага.
 
 
Күкрәк сөтем имезеп, тирбәтеп,
Мин өч лачын илгә үстердем.
Батыр көрәш җырын өйрәтеп,
Кошларымны кырга очырдым.
 
 
Ике улым кире кайтмады,
Кешнәп йөри кырда атлары;
Мин аларга бирдем канымны,
Алар аны ерак калдырды.
 
 
Изге Ватан өчен агызып,
Җиңү таңын җиргә кабызып,
Алып кайтты илгә ул таңны
Кече улым, батыр лачыным.
 
 
Ал медале аның путаллы,
Куандырды анай карчыгын.
Һич үлмәгән төсле улларым,
Өем тулы кызлар, егетләр;
Туя алмыйм тыңлап җырларын,
Минем балаларым кебекләр.
 
 
Бер кайгырсам, ике шатланам:
Һәр тамчысы хәләл сөтемнең;
Илдә мәңге үлмәс ат белән
Үлә белгән уллар үстердем.
 
 
Сез килегез бу шат анага,
Аның бүген туган бәйрәме.
Агыла аңа картлар, балалар,
Өе тулы чәчәк бәйләме.
 
 
Ил шатлыгы белән төзәлде
Йөрәгенең авыр ярасы.
Ил түрендә, гөлләр эчендә
Өч батырның туган анасы.
 

Сентябрь, 1943

Егет юлы

 
Кайтыр иде егет, юлы урау,
Каршысында текә таулар бар.
Киртә түгел таулар, тау артында
Коралланган көчле яулар бар.
 
 
Ташка басып, егет кылыч кайрый,
Акбүз аты йөри аланда.
Ялын болгап, кайчак кешнәп куя,
Нидер әйткән төсле аңарга.
 
 
– Тиз бул, егет, тиздән кояш баер,
Зәңгәр томан каплар болынны;
Адашырбыз, юлны югалтырбыз,
Табалмабыз таныш урынны…
 
 
– Курыкма, атым, кыю «чикмәнлек» нең
Караңгы төн туры юлдашы.
Безне көтә сугыш, тик артыннан
Без килгәнне дошман тоймасын.
 
 
Җиңү безгә туры юл күрсәтер,
Томан тетелер ал таң нурыннан.
Туган йортны, дускай, без табарбыз
Сөйгәнемнең сагыну җырыннан.
 

Сентябрь, 1943

Чыныккан яшьлек (Корыч)

Корыч менә шулай чыныкты.

 

 

Н. Островский

 
Мин мыек та әле кырмый идем,
Былтыр өйдән чыгып киткәндә;
Алтмыш яшьлек картның гомер буе
Күргәннәре хәзер җилкәмдә.
 
 
Бу бер елда баштан кичкәннәрдән
Ми күперде, йөрәк кабарды;
Егермедә битем җыерчыкланды,
Егермедә чәчем агарды.
 
 
Бу порохлы, канлы, яшьле елның
Авырлыгы төште аякка.
Мина екты мине, егермедә
Мин таяндым, ахры, таякка.
 
 
Сез тапмассыз хәзер күзләремдә
Малай чакның юләр шуклыгын.
Каш сикерми тиле дәртләр белән,
Күңел куйды инде мутлыгын.
 
 
Йөрәк каты, йөздә яшьлеккә ят
Җитдилек һәм сабыр уйчанлык.
Яшьлек янды кипкән дары кебек,
Гомре булды аның өч айлык.
 
 
Яшьлек, яшьлек! Кайда «айлы кичең»?
Кайда синең «зәңгәр күзләрең»?
Дон буенда, окоп базларында
Ятып калды кайнар эзләрең.
 
 
Сандугачлы алсу таңда түгел,
Син давыллы төндә кабындың.
Җиңеп алган чиккә сине канлы
Байрак итеп кадап калдырдым.
 
 
Үкенә дип ләкин уйламагыз,
Мин шат, күреп җиңгән илемне.
Йөз яшьлегем булса, мин барсын да
Шушы юлга бирмәс идемме?
 
 
Яшьлек, дисез, өскә үрләр өчен
Бирелгән бит аңа канатлар!
Исе китеп сөйләр аны картлар,
Гасырларга тарих кабатлар.
 
 
Утны-суны кичеп, кешелеккә
Яулап алдык бөек чынлыкны.
Безнең яшьлек менә шулай үтте,
Корыч менә шулай чыныкты.
 

30 сентябрь, 1943

Юллар

 
Юллар, юллар! Мине туган йорттан
Аерып ерак алып киттегез.
Җитәр инде, озак кунак булдым,
Хәзер кире өйгә илтегез.
 
 
Бик сагындым таныш кырларымны,
Урманымны, күпер башымны;
Бик сагындым мине өзелеп сөйгән
Нечкә билем, кара кашымны.
 
 
Көн яңгырлы иде, мин киткәндә,
Карап калды боегып сердәшем;
Юешләтте аның керфекләрен
Яңгыр түгел, назлы күз яше.
 
 
Читен дә соң, читкә киткән чакта,
Ярты җаның калса өзелеп!
Ярый әле сөю белән бергә
Бар йөрәктә корыч түземлек.
 
 
Юллар, юллар! Сез бит барыгыз да
Менә шундый каты, аяусыз!
Йә, әйтегез, кемнәр үтте сездән,
Салындыгыз башлап каян сез?
 
 
Минем кебек кайсы шашкын йөрәк
Беренче кат шуннан атлады?
Кемне шулай өмит дәртләндереп
Еракларга илтеп ташлады?
 
 
Беләм, дәртләр ташый безне(ң) шулай,
Яшьлек куша кыдырып йөрергә!
Сезне, юллар, аяк эзе түгел,
Йөрәк хисе салган бу җиргә.
 
 
Кая гына ләкин китсәк тә без,
Сукбайлыкка яшьли салышып,
Шул юллардан кире алып кайта
Туган йортка йөрәк сагышы.
 
 
Юллар, юллар! Мине илкәемнән
Аерып ерак алып киттегез.
Яңа дәртләр, яңа хисләр белән
Сөйгәнемә кире илтегез.
 

Октябрь, 1943